Welkom bij deel 3 over de zorgelijke tweede helft van de dertiger jaren van de 20e eeuw en de meidagen van 1940, waarin het tot een zeer dramatisch verlies van onze vrijheid zou komen. Maar dat laatste is nog niet aan de orde. We gaan eerst verder met de gebeurtenissen tijdens de mobilisatie in- en rond Gorinchem in het jaar 1939.
Als een rode draad in dit verhaal volgen we weer het dagboek van de 1e afdeling van het 13e Regiment Artillerie geschreven door reserve 1e Luitenant-Adjudant C. Worp.
Vrijdag 1 september 1939:
Vóór 11:00 uur stond de 1e afdeling van het 13e Regiment Artillerie weer opgesteld bij het Hugo de Grootplein in de Lingewijk (Zandvoort) en marcheerde daarna via Arkel en Hoogblokland naar Gorinchem- Noord.
Dit was een hele optocht bestaande uit:
- De commandogroep
- Geneeskundige en veterinaire dienst
- De gevechtstrein (trein betekent in deze en volgende gevallen: colonne).
- De keukentrein
- De levensmiddelentrein
- De goederentrein
Totaal: 93 personen, 32 paarden, 11 wagens, 1 auto, 1 motorfiets en 56 fietsen.
- De munitiecolonne
Totaal: 59 personen, 57 paarden, 24 wagens en 5 fietsen.
- De 3 batterijen bij elkaar
Totaal: 651 personen, 78 paarden, 24 wagens, 12 vuurmonden (kanon met affuit) en 32 fietsen.
Totaal voor één afdeling artillerie:
803 personen, 167 paarden, 59 wagens, 12 vuurmonden (kanon met affuit), 1 auto, 1 motorfiets en 93 fietsen, waarvan dan nog ca. 50 man te voet marcheerden .
Het zal dan ook een mooi schouwspel zijn geweest voor de bewoners van de Lingewijk en de genoemde dorpen, waar deze lange colonne doorheen trok.
Om hiervan een indruk te krijgen kunt u een filmfragment bekijken. In dit geval van een langstrekkende afdeling artillerie met kanonnen “7 veld” op een oefenterrein. Het is een fragment uit de film ‘De Afdeeling van 7 Veld’, in archief bij het Nederlands Instituut voor Militaire Historie, object D2088.
Omdat het ook op film een lange colonne is en lang duurt, is de film wat ingekort en wordt versneld afgedraaid. Klik op de foto hieronder als u de film wilt bekijken.
De afdeling marcheerde naar Gorinchem Noord omdat deze dan de inkwartieringsadressen kon gebruiken van het 14e Regiment Artillerie, dit was ook in Gorinchem opgekomen. Dit regiment was ook voorzien van kanonnen 12 lang staal en zou deze dag naar de oorlogsopstellingen vertrokken zijn. Die opstellingen waren bij de rivier de Lek in het gebied van Tull en ’t Waal. Vanaf 12 april 1940 zou dit regiment worden verplaatst naar het eiland van Dordrecht en de Hoeksewaard ter ondersteuning van het zuidelijke bruggenhoofd van de Moerdijkbruggen.
Echter op 1 september 1939 waren ze in Gorinchem niet gereedgekomen voor de afmars en dus nog niet vertrokken.
Het inkwartieren was een hele belasting voor de bevolking en was bij wet geregeld. Zie het krantenartikel hieronder.
Dit gaf grote problemen voor het 13e Regiment Artillerie, wat om 17:00 uur in Gorinchem Noord aankwam.
Adjudant Worp schrijft: “14 R.A., dat n.l. in Gorinchem Noord had gemobiliseerd was niet op tijd afgemarcheerd. Zodoende waren alle door ons in te nemen kwartieren en stallen nog in beslag genomen. In allerijl moesten derhalve noodstallen en nieuwe kwartieren gemaakt worden”.
“Een gedeelte der manschappen moest nu in een leegstaande broeikas gelegerd worden, hetgeen gezien de zomerse temperatuur een kwelling zou zijn. De bewoners van omliggende huizen kwamen echter te hulp en boden vrijwillig kamers aan, welk aanbod dankbaar geaccepteerd werd”.
Dus toen al gold ook het motto, wat we deze dagen horen: Met elkaar voor elkaar!
De situatie op deze luchtfoto komt redelijk overeen met de toestand 1939/1940. Hierop is te zien, dat men net begonnen is met de bouw van de Haarwijk. De Koningin Emmastraat, met zijstraten naar de Nieuwe Hoven, de Prins Hendrikstraat en de huishoudschool zijn er al. Rechts van de Haarsekaden is nog niet veel bebouwing, alleen de tegenwoordige Burgermeester Gaarlandstraat (die toen Prins Bernhardstraat heette) is al aangelegd en gebouwd. Ten noorden daarvan zijn langs de Haarsekaden alleen boerderijen te zien, evenals langs de Mollenburgseweg.
Alleen was men in september 1939 iets verder dan op deze luchtfoto te zien is; men was al aan de wijk boven het park met de huishoudschool begonnen. Er waren net huizen gebouwd in de Prins Bernhardstraat. Dus u kunt zich voorstellen, dat het niet meegevallen zal hebben om hier 803 personen en 167 paarden in te kwartieren en zeker toen bleek dat het 14e artillerieregiment (waarschijnlijk ook maar één afdeling daarvan) nog niet vertrokken was.
Enige krantenberichten van vrijdag 1 september 1939:
Zaterdag 2 september 1939
Nu volgt een stukje uit het dagboek van korporaal D.A. de Korte van de 2e sectie van de 1e compagnie van het 1e bataljon van het 24e Regiment Infanterie, ook wel genoemd het 24e Regiment Jagers.
Ja, dat is een hele mond vol, dus in het leger kort men dat af tot II-1-I-24RI en dat is gelijk aanleiding tot uitleg over de legerorganisatie:
- De kleinste legereenheid was een infanteriegroep, bestaande uit 11 man, waaronder een sergeant en een korporaal.
- Dan volgde de sectie, bestaande uit 3 infanteriegroepen, onder leiding van een luitenant.
- Vervolgens de compagnie, bestaande uit 3 secties infanterie en een commandogroep.
- Dan het bataljon, bestaande uit 3 compagnieën infanterie (tirailleurs), 1 compagnie zware mitrailleurs, een commandogroep (staf) en ondersteunend personeel, zoals administrateurs, oppassers, verbindingsdienst, ziekenverzorgers/dragers, koks, genie e.d.
- Een regiment had over het algemeen 3 bataljons infanterie, een compagnie mortieren, een compagnie infanteriegeschut, een compagnie pantser afweergeschut (PAG) en ook weer een commandogroep en ondersteunend personeel. In 1940 waren de mortieren, het infanteriegeschut en de PAG, sectie- of groepsgewijs verdeeld over de compagnieën infanterie in de diverse verdedigingslinies.
- Grotere eenheden zijn van klein naar groot een Brigade, een Divisie en een Legerkorps.
De samenstelling van deze eenheden komt later aan bod.
Maar nu dus alsnog naar het dagboek van korporaal de Korte:
24RI wordt op deze dag van mobilisatieplaats Delft per trein vervoerd naar Tiel, met inkwartieringsbestemming het Dorp Puiflijk en oorlogsopstelling in de Maas-Waal linie. De reis gaat via Gorinchem. De korporaal schrijft: “Bij Gorkum werden 10 batterijen veldgeschut 15 cm ingeladen”. Dit kan niet correct zijn. Een batterij bestaat uit 4 stukken, dus dan zou het 40 stukken geschut betreffen. Hij zal met batterijen dus wel stukken geschut bedoelen. Verder is het de vraag of dit geschut in Gorinchem was opgeslagen. Indien het kaliber ook niet correct is, zouden het nog 12 lang staal kanonnen geweest kunnen zijn voor III-19RA, wat opgesteld werd bij Utrecht. De op de 12 lang staal kanonnen lijkende, maar iets grotere 15 cm lang staal, of 15 lang 24 waren namelijk allemaal westelijk van Gorinchem opgesteld in de Hoekse Waard.
In de Grebbelinie waren nog Houwitsers met een kaliber van 15 cm opgesteld, maar het is onwaarschijnlijk dat deze in Gorinchem waren opgeslagen. Dus dit is een raadselachtige zaak, maar het feit blijft wel, dat er in Gorinchem die dag zeker 10 stukken geschut op de trein werden geladen.
Terug naar het afdelingsdagboek van 13RA:
In alle vroegte vertrok 14RA, waardoor 13RA alsnog de beoogde kwartieren kon betrekken. Men was hiermee het grootste deel van de dag bezig, maar toch zag men nog gelegenheid om enkele vuurmonden in stelling te brengen. Verder schrijft de Adjudant: “Het eten uit de veldkeuken smaakte uitstekend. Een directiekeet, staande op de Haarse Kade werd als tijdelijk afdelingsbureau betrokken”. Dit was een keet van Rijkswaterstaat.
Enige verontrustende krantenberichten, kenmerkend voor de sfeer op zaterdag 2 september 1939:
Zondag 3 september
De adjudant schrijft: “ ’s Morgens gelegenheid tot kerkgang, ’s middags werden echter de andere vuurmonden in stelling gereden”. Schijnbaar slapen de burgers in Gorinchem-Noord uit, in tegenstelling tot de militairen. Want de adjudant schrijft: “In verband met de minst mogelijke last, die wij de burgers, die inkwartiering hebben, mogen aandoen, is het morgen-appèl op 7:15 uur vastgesteld”.
Maandag 4 september
De adjudant schrijft: “ De stellingen worden verbeterd. Ingevolge een schrijven van de Commandant Groep Merwede mogen geen uitgebreide maatregelen van versterkingskunstige aard genomen worden”. Waar waren die “stellingen” eigenlijk?
De cirkels met stip stellen de vuurmonden voor en de open rechthoekjes zijn de zelfgemaakte schuilplaatsen met gronddekking voor de bemanningen. De vuurmonden van I-13RA stonden dus langs de Haarsekade opgesteld met schietrichting oost. Langs de Haarsekade was nog weinig bebouwing. In het gebied waar de vuurmonden zijn opgesteld staan wat boerderijen met boomgaarden en weiland. De rode slangetjes bij de vesting Gorinchem komen later aan bod.
Een luchtfoto van Gorinchem Noord. De Burgemeester Gaarlandstraat is hier nog niet, dus is de foto van omstreeks 1930. Ter oriëntatie: onder, midden, zien we de gasfabriek, binnen de vesting.
Links daarboven het spoorwegstation. De brede witte wegen daarboven zijn de Grote- en Kleine Haarsekade (bouwrijp gemaakt).
Boven het bouwrijpgemaakte gedeelte gaan de Haarsekaden nog schuil onder de bomen. Dat gebied was in 1939/1940 nog niet veranderd en geeft een goede indruk, van de omgeving waarin de vuurmonden van 13RA stonden opgesteld, dus in de weilanden rechts van de beboste Haarsekaden. Rechtsboven is nog vaag de Haarbrug zichtbaar.
Woensdag 6 september
De adjudant schrijft: “Het afdelingsbureau moet verplaatst worden om ruimte te maken voor Waterstaat. Wij betrekken een leegstaand huis: Emmastraat 31. Een leegstaande garage werd ingericht als eetzaal manschappen”. Dit leegstaande huis was waarschijnlijk net nieuw gebouwd en nog niet betrokken door de toekomstige bewoners. Het genoemde garagebedrijf is vooralsnog niet bekend. De garage aan de Kleine Haarsekade 12 was er toen nog niet en ook Voorsluijs verhuisde pas na de oorlog naar deze contreien, bij de aanleg van de Banneweg.
Donderdag 7 september
De adjudant schrijft: “Er wordt druk gewerkt aan het beschilderen der vuurmonden”. De vuurmonden stonden open en bloot opgesteld in weilanden en enkele daarvan in boomgaarden. Men moest ze dus zien te camoufleren tegen waarneming uit de lucht. De adjudant schrijft verder: “De officier van gezondheid richt eveneens in een leegstaand huis, Prins Bernhardstraat 37, een hospitaaltje in”. Deze straat was in 1938 aangelegd en had deze naam gekregen. Echter na de oorlog heeft er een verwisseling van straatnamen plaatsgevonden.
De woningen waren van oorsprong dus al bedoeld om militairen in onder te brengen, maar dan als vaste woningen voor de officieren en onderofficieren van het garnizoen.
In 1939 heette de huidige Burgemeester Gaarlandtstraat dus Prins Bernhardstraat. De huisnummering werd niet gewijzigd, dus het hospitaaltje was dus gevestigd in het huis wat nu het adres Burgemeester Gaarlandtstraat 37 heeft.
De adjudant schrijft o.a.: “Het grootste deel der manschappen heeft heden gezwommen in het zwembad te Gorinchem. Wasgoed werd ingenomen, dat zal worden gewassen door de firma Timmers”.
Zaterdag 9 september
De adjudant schrijft o.a.: “Vanmorgen vroeg is een ander deel van het personeel in het zwembad geweest. Het valt op, dat een groot deel der manschappen de zwemkunst niet machtig is”.
Zondag 10 september
De adjudant schrijft o.a.: “Van 14:00 – 17:00 werden door de beredenen de paarden verzorgt en uitgebracht. De anderen oefenden in de batterij en speelden een partij voetbal.” Hij verbaasd of ergert zich aan de blijkbaar grote belangstelling van vrouwen bij deze activiteiten, want hij merkt op: ”Gorinchem wemelt van de vrouwen die militairen komen bezoeken”.
Maandag 11 september
De adjudant schrijft o.a.: “Het rood-wit-blauw schilderen der rijwielen is vandaag beëindigd”. Hoezo schutkleur! Verder: “De eerste flinke regenbuien hebben vanmorgen de noodzakelijkheid aangetoond van goede eetzalen en lokalen voor theorie. De afdelingscommandant kreeg vanmorgen de beschikking over enige leslokalen in de Smakheulkazerne”.
“Ook is er vandaag een begin gemaakt met het onderdak brengen van de veldkeuken. Het zwemmen der manschappen, die de vorige week niet gezwommen hebben kon geen doorgang vinden, ingevolge een verbod van de officier van gezondheid van de Groep Merwede, daar in de omgeving enige tyfusgevallen geconstateerd werden”.
Intussen neemt men in Gorinchem maatregelen tegen eventueel luchtgevaar:
Dinsdag 12 september
De adjudant schrijft o.a.: “Aangezien het personeel bij de burgerij is ingekwartierd in een geheel stadsgedeelte is alarmering niet zo eenvoudig”. Dit bevestigt dus, dat alle huizen in Gorinchem Noord inkwartiering hadden, dus heel de Nieuwe Hoven en alle straten ten noorden daarvan.
Woensdag 13 september
Vrijdag 15 september
Deze dag werd de voor I-13RA bestemde munitie met gevorderde auto’s afgehaald en opgeborgen in de Caponnière. Hieruit kunnen we concluderen, dat in die tijd de Caponnière niet meer als een bruikbaar verdedigingswerk werd gezien, wel als een redelijk veilig gebouw voor munitie-opslag.
Enige krantenberichten van vrijdag 15 september 1939:
Gorinchemsch Nieuwsblad van 15 septem1939. Krantenarchief Regionaal Archief Gorinchem.
Dus i.p.v. 3 kringen met gradatie volgens de nog geldende kringenwet uit 1853, wordt nu ineens op grond van de Oorlogswet van 23 mei 1899 en de daarin aan het Militair gezag toegekend bijzondere bevoegdheden, één grote “verboden kring” vastgesteld.
Bij Vuren lagen soldaten van de 1e compagnie van het 1e bataljon van het 23e Regiment Infanterie (1-I-23RI) en een detachement Torpedisten. In dit krantenartikel worden de soldaten Grenadiers genoemd. Dat is een oude benaming, die gebruikt werd omdat het 23e Regiment Infanterie van de vroegere Grenadiers afstamde.
Bij Kedichem en Oosterwijk had de 2e afdeling van het 13e Regiment Artillerie (II-13RA) opstellingen en was in de omgeving ingekwartierd. Tussen Leerbroek, Schoonrewoerd en Leerdam stond III-13RA en was in de omgeving ingekwartierd.
Wordt vervolgd.
Schrijver: Hugo Ouwerkerk
Redactie: Guus Haandrikman.
Correctie: Joop Kuijntjes betreffende de verwisseling Prins Bernhardstraat/Burgemeester Gaarlandtstraat.
Bronnen:
Boek Vestingartillerie in het Veldleger, door Dr. S.J. de Groot, ISBN 90 6707 547
Boek Het paardenvolk in mei 1940, panorama der veldartillerie, door J. Klingens, ISBN 90.6707.074.2
Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH), 409 Gevechtsverslagen en rapporten mei 1940, via https://www.archieven.nl/
Regionaal Archief Gorinchem.
Wikipedia.
Vooruit naar: WO2-4 Mobilisatie; Sherlock Holmes actief in deze regio!
Terug naar: WO2-2 Mobilisatie Gorinchem met glimlachende boeren.