WO2-4 Mobilisatie; Sherlock Holmes actief in deze regio!

Welkom bij deel 4. We gaan verder met de gebeurtenissen tijdens de mobilisatie in- en rond Gorinchem in 1939.

Als rode draad in dit verhaal volgen we weer het dagboek van de 1e afdeling van het 13e Regiment geschreven door reserve 1e Luitenant-Adjudant C. Worp.

Maandag 18 september

De Adjudant schrijft o.a. “De goederenwagen der staf, waarvan enkele veren en de disselboom zijn gebroken (gevolg van op hol slaan), is ter reparatie gegeven aan de wagenmaker Snoek te Gorinchem”.

In de vorige delen konden we ook al lezen dat er diverse ongelukken door op hol slaande paarden gebeurden. Paarden zijn schrikachtige dieren en de gevorderde paarden waren over het algemeen een rustiger leven gewend. Dus zowel voor de paarden als de veelal dienstplichtige menners was het wennen.

Wagenmaker Gijs Snoek was in 1926 in Gorinchem als zelfstandig wagenmaker begonnen in het pand Haarstraat 3 en is als laatste wagenmaker in Gorinchem gestopt in 1973 ¹ .

Wagenmakerij G.H. Snoek, Haarstraat 3 te Gorinchem. FaceBook Oud-Gorcum.

Zondag 24 september

De Adjudant schrijft o.a. “De dominee maakte bezwaar tegen het appèl van 17:30, daar dan niemand de kerkdienst kan bijwonen. Ter tegemoetkoming konden eventuele kerkgangers hun namen aan de wachtmeester van de week opgeven. De officier van de wacht echter kondigde strenge straffen aan voor degenen die zich wel hadden opgegeven, doch niet naar de kerk zouden gaan. Het kerkgangers-lijstje van de wachtmeester reduceerde direct tot 1/3”.

Woensdag 27 september

De Adjudant schrijft o.a. “De paarden van de staf zijn nu alle overgebracht naar 2 loodsen op de z.g. Exercitieweide, waardoor een beter toezicht verkregen wordt. De 3e batterij betrok de vroegere stal van de staf bij de boerderij van Eikelenboom, daar hun oude stal niet ruim genoeg was. Eikelenboom kreeg reeds een slechte naam onder de soldaten, daar hij voor dorstige kelen slechts water beschikbaar stelde tegen 3 cent per glas!”.

Zaterdag 30 september

De Adjudant schrijft o.a. “Van hogerhand is er bij ons onderdeel nu ook een avondappèl te 21:45 ingesteld. Gorinchem is nu eenmaal geen stad, waar het na 21 uur nog erg gezellig is op straat en gezien het feit, dat het personeel in grote meerderheid in burgergezin, waar zij ingekwartierd zijn, als oprechte huisgenoten worden beschouwd, zullen de meesten om 21:45 uur wel naast de warme kachel te vinden zijn, voor zover zij al niet reeds in bed zijn”.
Na 21:00 uur niet meer gezellig in Gorinchem? Dat is toch wel een twijfelachtige notitie.

Enkele krantenberichten van 30 september 1939:

Krant De Gorcumer van 30 september 1939. Krantenarchief Regionaal Archief Gorinchem.
Krant De Gorcumer van 30 september 1939. Krantenarchief Regionaal Archief Gorinchem.

Deze hoofdpost, of commandopost voor de Luchtbeschermingsdienst was ondergronds volgens een ontwerp van de directeur van gemeentewerken. Er was een toegangsgebouwtje op de noordelijke kop van de Botermarkt met daarin een trap naar het ondergrondse deel. Zie onderstaande tekening en foto.

Klik (2x) op afbeelding om te vergroten. Hoofdpost BB, Groenmarkt. Regionaal Archief Gorinchem.
Het toegangsgebouwtje tot de ondergrondse commandopost van de Luchtbeschermingsdienst in 1977. RAG, F13703.1
Mannen van de Luchtbeschermingsdienst in de Visserslaan, met op de achtergrond het filtergebouw van de Waterleiding. RAG, F25014.1.

Vrijdag 6 oktober

De Adjudant schrijft o.a. “Vanmorgen zijn er schietoefeningen gehouden op de schietbanen in Gorinchem. Enige manschappen die nog niet in de gaskamer zijn geweest, zijn hiertoe vandaag in de gelegenheid gesteld”.
Sinds dat er in de 1e Wereldoorlog voor het eerst strijdgassen, zoals mosterdgas waren toegepast moest daarmee rekening worden gehouden en had elke soldaat altijd een gasmasker bij zich. Eind 1930 was in bastion 11 een gaskamer gebouwd, rechts naast het Groot Kruitmagazijn, deze diende om daarin te oefenen met het gasmasker. In Gorinchem was vanaf 1 augustus 1938 de gasschool gevestigd in de voormalige vrouwengevangenis aan de Keizerstraat. Daar konden officieren en manschappen van de diverse onderdelen les krijgen over de eigenschappen van de diverse strijdgassen.

Klik (2x) op afbeelding om te vergroten. Regionaal Archief Gorinchem.
De gaskamer, rechts van het groot kruitmagazijn op bastion 11. Fragment van foto Regionaal Archief Gorinchem.

Donderdag 12 oktober

De Adjudant schrijft o.a. “Vanavond was er een ontspanningsavond voor het personeel in het Roxy-theater verzorgd door amateurs en aangeboden door de burgerij. Het programma viel zeer in de smaak, er werd luidkeels meegezongen en flink gelachen. Kapitein Aten, als waarnemend Afdelings Commandant, sprak een slot- en dankwoord”.

De Roxy ver na de oorlog, maar nog met de karakteristieke gevel. Foto FaceBook Oud Gorinchem.

Dinsdag 24 oktober

De Adjudant schrijft o.a. “Aan het Paardenwater werd een loods gehuurd, waarin wij 60 paarden denken te kunnen onderbrengen, Wanneer wij nu nog de beschikking kunnen krijgen over de 2 rijksloodsen op Bastion XI hebben wij voor alle paarden een goed onderdak”.
“Er is een garnizoensorder afgekomen, waardoor wij voortaan mede zullen rouleren voor het lopen van patrouille in de stad Gorcum, om speciaal op salueren en tenuen te letten”.

De loods aan het Paardenwater. Foto Facebook Oud Gorinchem.
De rijksloodsen op bastion XI. Fragment van foto Regionaal Archief Gorinchem.

Maandag 6 november

De Adjudant schrijft o.a. “De 2e batterij naam haar intrek in de Citadelkazerne”. Men was al een tijdje bezig om mensen in de Citadelkazerne onder te brengen, waarschijnlijk ter verlichting van de druk op de burgerij.

De Citadelkazerne in de dertiger jaren van de 20e eeuw. Herkomst onbekend.

Woensdag 8 november

De Adjudant schrijft o.a. “Aan het station zijn 12 vuurmonden van 15 lang 24 aangekomen voor een afdeling artillerie welk nabij Werkendam een stelling zal betrekken. De kanonnen werden vandaag door ons gelost; voor het verdere vervoer, dat door onze paarden moet geschieden, ontvangen wij nog nadere instructies”.
De kanonnen waren voor de 24e Afdeling Artillerie (24 AA). Om verder het gebrek aan voldoende artillerie nog wat te compenseren, waren er naast de bestaande en gemobiliseerde regimenten artillerie nog vier zelfstandige afdelingen artillerie opgericht en uitgerust met oud geschut. 24 AA was daar dus één van en deze had 3 batterijen met elk 4 vuurmonden 15 lang 24.

Een vestingkanon 15 cm lang staal (15 lang 24) in stelling, mei 1940. Foto Nederlands Instituut voor Militaire Historie, obj. nr. 2155_007801.

Deze foto geeft ook een indruk, hoe de artilleriestellingen eruit zagen.
Deze kanonnen werden ook “15 lang staal” genoemd en waren identiek aan de kanonnen “12 lang staal”, echter een slag groter en dus ook nog meer gewicht. Deze kanonnen waren in 1880 ingevoerd in de Nederlandse bewapening.

Gegevens:
Fabrikaat: Krupp Essen in Duitsland.
Kaliber: 15 cm met een looplengte van 360 cm.
Vuursnelheid: Ca. 1 schot per minuut.
Gewicht: 4.700 kg.
Maximale dracht: 8.850 m.
Bemanning: 6 man plus een stukscommandant

Vrijdag 10 november

De Adjudant schrijft o.a. “In de loop van den morgen kwamen er strengere maatregelen in verband met de verscherpte internationale toestand. De periodieke verloven werden ingetrokken, alle verlofgangers moeten vanavond terug zijn, de consignes voor de wacht zijn verscherpt. Vanmiddag met alle macht gewerkt aan transport van zand dat in de stelling direct verwerkt werd. Ook de scherfweren werden verder afgemaakt. Er is vanavond tot 22:00 uur doorgewerkt. Om 20:00 uur werd extra koffie en brood rondgebracht. In onze buurt werd een batterij luchtdoelgeschut opgesteld, ook kwam een afdeling zoeklichten aan”.
Dit stukje verslag geeft een indruk van de bezigheden van de militairen. Sinds hun aankomst in Gorinchem wordt er al aan het maken van de stellingen gewerkt, die ook al een keer iets van locatie gewijzigd zijn. Ook zijn er door de Terrein Meet Dienst (T.M.D.) reservestellingen ingemeten.

Afbeelding uit het boekje Voorschrift Inrichting Stellingen (VIS) deel 77-e van 1933. Eigendom Hugo Ouwerkerk.

Doordat in de polders in de omgeving van Gorinchem het grondwater hoog staat, kan er niet diep gegraven worden. Daarom moeten de stellingen en schuilplaatsen op het terrein worden opgebouwd. Hiervoor wordt hout en zand aangevoerd met schepen. De genie heeft de houten onderdelen al op maat gemaakt, die moeten door de soldaten in elkaar worden gezet. De soldaten maken dus de stellingen zelf.
De afbeelding hierboven is een geschutput voor een “10 veld” het meest moderne geschut wat Nederland had. Deze vuurmond heeft een z.g. spreidaffuit. Voor de oude kanonnen moest men dus ook dergelijke configuratie maken ter bescherming van de mensen, het geschut en de munitie, maar hier in de polder kon dat alleen door het opwerpen van borstweringen. Overigens waren de oude 12 lang staal kanonnen vlakbaan wapens en eigenlijk ook niet geschikt om in een put op te stellen.

Afbeelding uit het boekje Voorschrift Inrichting Stellingen (VIS) deel 77-e van 1933. Eigendom Hugo Ouwerkerk.

Zand heeft de eigenschap om granaten en scherven beter op te vangen en te dempen dan klei, dus als de houten onderdelen op het terrein gesteld waren, dan werden deze voorzien van dikke wallen en een bedekking van zand met en dunne laag klei.
Op die manier maakten de soldaten dus borstweringen rond elk kanon en een soort van molshopen met daarin een scherfvrije schuilplaats, om zelf te kunnen schuilen bij vijandelijke beschietingen of bombardementen.

Donderdag 7 december

De Adjudant schrijft o.a. “Door een gesprek met de Regiments Commandant blijkt, dat de oorlogscommandopost van de Afdeling toch niet in de Emmastraat gevestigd kan blijven en derhalve toch bij Eikelenboom’s boerderij ondergebracht moet worden”. De boerderij van Eikelenboom was langs de Mollemburgseweg in de buurt van de huidige Exoduskerk.

Vrijdag 8 december

De Adjudant schrijft o.a. “De Luitenant Fennema had vandaag last van Sherlock Holmes allures.
De stationswacht verhaalde hem van een ‘spionne’ die in het Engels de weg had gevraagd naar Slot Loevestein, dat sinds lang voor publiek gesloten is en door militairen bezet. Hij besloot tot actief optreden. Een zijns inziens verdacht alleen lopende dame inviteerde hij daarom in zijn auto en nam haar in het Engels een verhoor af. Hij kwam tot ontdekking, dat dit een Nederlandse was en zijn greep op een vergissing berustte”.
“Een tweede invitatie had meer succes toen tenminste vast kwam te staan, dat dit inderdaad een Engelse was. Zij werd door hem meegenomen naar hotel Metropole, waar telefonisch informatie werd ingewonnen. Ook zij bleek OK en geen spionne, zodat de reeds aangekondigde fouillering door de vrouw van de hotellier niet nodig was. De situatie vond een happy-end bij een kopje thee”.

Donderdag 21 december

De Adjudant schrijft o.a. “Verder kregen wij een afdruk van een gedicht op de ‘Jongens uit de Emmastraat te Gorinchem’ gemaakt door een buurvrouw uit de straat, die dit gedicht aan H.M. de Koningin heeft gezonden en hiervoor een Koninklijke dankbetuiging ontving”. Vanavond was er een gezellig uurtje in de kantine aan de Haarse Kade. Het programma, geheel verzorgd door eigen krachten viel goed in de smaak”.

Deze kaar t is van een batterij van een afdeling van 8RA maar ook toepasselijk voor de omstandigheden van 13 RA. Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie. Objectnummer 2155_000966.

Wordt vervolgd.

Schrijver: Hugo Ouwerkerk
Redactie: Guus Haandrikman.

Bronnen:
Boek Vestingartillerie in het Veldleger, door Dr. S.J. de Groot, ISBN 90 6707 547.
Boek Het paardenvolk in mei 1940, panorama der veldartillerie, door J. Klingens, ISBN 90.6707.074.2.
Boek Mei 1940, de strijd op Nederlands grondgebied, sectie geschiedenis van het ministerie van Defensie, door diverse schrijvers, onder redactie van Dr. H. Amersfoort en Drs. P.H. Kamphuis, 1990, ISBN 90 12 06450 3.
Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH), 409 Gevechtsverslagen en rapporten mei 1940, via https://www.archieven.nl/
Regionaal Archief Gorinchem.
Wikipedia.

Noten:
¹ Gijs Snoek, de laatste wagenmaker van Gorinchem, door N. Kruyt-Snoek, met medewerking van H.M.   den Uyl, Oud-Gorcum Varia nr. 22, blz.161.

Vooruit naar: WO2-5 Mobilisatie; Platbombarderen van Gorinchem toegestaan!

Terug naar: WO2-3 Mobilisatie, “Gorinchem wemelt van de vrouwen”