Limietpalen

Rond de militaire terreinen staan zogenaamde limietpalen, ook paaltjes van oorlog genoemd.

Deze zijn rond 1835 geplaatst, echter in september 1814 werden er al enkele stenen geplaatst op de uitspringende hoeken van het Glacis. Dit staat vermeld in het Garnizoensboek van Gorinchem. (Bron: Nationaal Archief: Nationaal Archief, Den Haag, Eerstaanwezend Ingenieur der Genie te Gorinchem, (1640) 1801-1864, nummer toegang 3.09.02.03, inventarisnummer 66)

Garnizoensboek Gorinchem, 1814-1823 blz. 138.

In de “Beschrijving der afscheidingen tusschen ’s Rijks militaire gronden en die welke bijzondere eigendommen uitmaken binnen en buiten de Vesting Gorinchem” uit 1835 staan alle limietpalen beschreven. Hierin staat waar de limietpalen staan en wat de afstanden tussen de limietpalen zijn. Deze beschrijving is, samen met een kaart uit die tijd aanwezig op het Regionaal Archief Gorinchem. Aan de onderkant van de kaart ontbreekt helaas een gedeelte. In 1899 is er o.a. in verband met de aanleg van het Merwedekanaal een nieuwe kaart gemaakt met de dan aanwezige limietpalen. Op de limietpalen staat steeds een grote letter O met het betreffende nummer. De O staat voor het Departement, later Ministerie, van Oorlog.
(Let op: klikken op de afbeelding 1x of 2x geeft een grotere leesbare afbeelding)

Kaart limietpaaltjes 1835. RAG.
Plattegrond met limietpalen 1899. RAG.

Uit de beschrijving en de laatste kaart blijkt dat er in totaal 274 punten waren, niet bij alle punten wordt geschreven dat er een limietpaal stond. Waarschijnlijk hebben er dus minder dan 274 limietpalen gestaan. In het Garnizoensboek van Gorinchem staat op 20 december 1843 dat er eikenhouten limietpalen moeten worden geleverd. Dus het waren niet overal stenen limietpalen. (Bron: Nationaal Archief, Den Haag, Eerstaanwezend Ingenieur der Genie te Gorinchem, (1640) 1801-1864, nummer toegang 3.09.02.03, inventarisnummer 67)

Garnizoensboek Gorinchem, 1824 1850 blz. 215.

De grens werd aangegeven, zodat duidelijk was waar het militaire terrein begon en ophield. Dit was uiteraard nodig om niet-militairen te kunnen weren van de terreinen. Maar er stonden o.a. ook bomen op het militaire terrein, die regelmatig werden gesnoeid en gekapt, door de grens aan te geven was duidelijk voor wie de opbrengst hiervan was. Op diverse plekken waren er wel rechten van overpad, die precies staan beschreven. Doordat het militaire terrein om de binnenstad heen loopt is er een ring van limietpalen aan de binnenkant en aan de buitenkant.

Op 30 augustus 1842 werd begonnen met de plaatsing van de limietpalen. Men verwachtte blijkbaar tegenstand van sommige aanliggende eigenaren, daarom werd de assistentie van de Politie gevraagd.

Dossier Ingekomen stukken Gemeente Gorinchem, rubriek 39, jaar 1842, geen nummer. RAG.

Momenteel (2022), zijn er nog minimaal 30 aanwezig, waarvan er 2 alleen nummers in een stenen plaat zijn. Verder is er 1 bij de Dalemse Batterij.

De meeste zijn inmiddels verdwenen, van één verdwijning, limietpaal 211, is er een melding gemaakt op 4 juni 1908, bij de Gorcumse politie. Er wordt een onderzoek ingesteld door hoofdagent Sinoo, het resultaat van dat onderzoek is niet bekend.

Rapportenregister Gemeente Politie Gorinchem. RAG. Fragment kaart 1899.

Op onderstaand moderne kaart staan de nu nog aanwezige aangegeven.

Overzicht van de nog aanwezige limietpalen in 2023.

Hieronder een opsomming, met foto’s van de nog aanwezige limietpalen. Uiteraard kan het dat er nog meer teruggevonden worden.
Limietpaal nummer 9, Bagijnenwal. Coördinaten: 51.832759 NB, 4.976516 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 9, Bagijnenwal.

Limietpaal nummer 10, Bagijnenwal. Coördinaten: 51.832769 NB, 4.976578 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 10, Bagijnenwal.

Limietpaal nummer 11, Bagijnenwal. Coördinaten: 51.832630 NB, 4.976586 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 11, Bagijnenwal.

Limietpaal nummer 69, stond aan het eind van de Verlengde Torenstraat tegen de Wal. Deze is ooit aangetroffen onder de bestrating in de Lingewijk ter hoogte van de Nettorama. Daarna verplaatst naar het terrein bij de Lutherse Kerk en nu door de Werkgroep Vesting Gorinchem opgehaald en tijdelijk naar de Gemeentewerf.

Linietpaal 69.

Limietpaal nummer 94, Kleine Kruitmagazijn bij Duivelsgracht. Coördinaten: 51.82702 NB, 4.97284 OL. De limietpaal is 50 meter verder gevonden, vlakbij de duiker naar de Schuttersgracht. Hij is nu geplaatst bij het kleine Kruitmagazijn, omdat op de originele plaats mechanisch wordt gemaaid. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal 94.

Limietpaal nummer 95, Hoek Molenstraat-Tolsteeg, bij Tolkazerne. Coördinaten: 51.827052 NB, 4.973922 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 95, Molenstraat-Tolsteeg.

Limietpaal nummer 96, Hoek Molenstraat-Tolsteeg, bij Tolkazerne. Coördinaten: 51.827251 NB, 4.974084 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 96, Molenstraat-Tolsteeg.

Limietpaal nummer 97, Hoek Molenstraat-Tolsteeg, bij Tolkazerne. Coördinaten: 51.827151 NB, 4.973960 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 97, Molenstraat-Tolsteeg.

Limietpaal nummer 116, Hoek Altenawal-huis Nonnenveld 2. Coördinaten: 51.827268 NB, 4.976299 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 116. Altenawal.

Limietpaal nummer 117, Altenawal. Coördinaten: 51.826783 NB, 4.976596 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 117. Altenawal.

Limietpaal nummer 118, Altenawal. Coördinaten: 51.826925NB, 4.977117 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 118. Altenawal.

Limietpaal nummer 138, Altenawal-Lombardstraat, ter hoogte van beeld van de Zalmvisser. Coördinaten: 51.828281 NB, 4.979694 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 138. Altenawal-Lombardstraat.

Limietpaal nummer 139, Altenawal-Lombardstraat, tussen het beeld van de Zalmvisser en de Dalempoort. Coördinaten: 51.828177 NB, 4.979504 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 139. Altenawal-Lombardstraat.

Limietpaal nummer 146, Lombardstraat tegen Dalempoort. Coördinaten: 51.828278 NB, 4.979824 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 146. Dalempoort.

Limietpaal nummer 173, Blauwe Torenstraat bij Lingewacht. Coördinaten: 51.832109 NB, 4.978407 OL. Onderdeel van binnenring.

Limietpaal nummer 173. Blauwe Torenstraat.

Limietpaal nummer 188, Bastion2-Courtine, langs Merwedekanaal. Coördinaten: 51.832963 NB, 4.971933 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 212, Duveltjesgracht. Coördinaten: 51.826672 NB, 4.972558 OL. Onderdeel van buitenring. Deze staat normaal onder water.

Limietpaal nummer 212. Duveltjesgracht.

Limietpaal nummer 231, In Glacis voor de Dalempoort. Coördinaten: 51.827393 NB, 4.980611 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 231. Buiten Dalempoort.

Limietpaal nummer 236 ten zuiden Dalemsedijk. Coördinaten van vindplaats: 51.820130 NB, 4.981760 OL. Onderdeel van de buitenring. Limietpaal is tijdelijk verwijderd en ligt op de Gemeentewerf.

Limietpaal nummer 236. Glacis-Dalemsedijk.

Limietpaal nummer 239 ten zuiden Dalemsedijk. Coördinaten van vindplaats: 51.828440 NB, 4.983660 OL. Onderdeel van de buitenring. Limietpaal is aangetroffen bij de werkzaamheden van de dijkverzwaring.

Limietpaal nummer 239. Dalemsedijk.

Limietpaal nummer 243, Zuidkant Glacis, onderaan Dalemsedijk. In Volkstuinencomplex. Coördinaten: 51.829348 NB, 4.981720 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 243. Glacis-Dalemsedijk.

Limietpaal nummer 245, Buitenkant oostelijk Glacis langs de straat Glacis. Coördinaten: 51.829245  NB, 4.984408 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal 245. Binnenhoek Glacis.

Limietpaal nummer 246, Buitenkant oostelijk Glacis langs de straat Glacis. Coördinaten: 51.829739 NB, 4.985328 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 246. Buitenhoek Glacis.

Limietpaal nummer 248, Buitenkant oostelijk Glacis langs de straat Glacis. Coördinaten: 51.831348 NB, 4.986127 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 248. Buitenhoek Glacis.

Limietpaal nummer 249, Buitenkant oostelijk Glacis langs de straat Glacis. Coördinaten: 51.832000 NB, 4.984166 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 249. Binnenhoek Glacis.

Limietpaal nummer 250, Buitenkant oostelijk Glacis langs de straat Glacis. Coördinaten: 51.832673 NB, 4.984367 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 250. Buitenhoek Glacis.

Limietpaal nummer 251, Buitenkant oostelijk Glacis langs de straat Glacis. Coördinaten: 51.832883 NB, 4.983236 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 251. Binnenhoek Glacis.

Limietpaal nummer 252, Buitenkant oostelijk Glacis langs de straat Glacis. Coördinaten: 51.834006 NB, 4.983124 OL. Onderdeel van buitenring.

Limietpaal nummer 252. Buitenhoek Glacis.

Limietpunten nummer 270 en 271, Sluis Vijfde Uitgang. Coördinaten: 270: 51.832850 NB, 4.978930 OL. 271: 51.832840 NB, 4.978980 OL. Onderdeel van buitenring.

Dit zijn nummers in een plaat, onderdeel van de uitwatering van de bovenstad. Hier hebben nooit limietpalen gestaan. Deze plaat is rond 1890 geplaatst.

Limietnummers 270 en 271. Sluis Vijfde Uitgang.

 

Buiten de Vesting waren er ook militaire terreinen die aangegeven werden met limietpalen. Op de eerste kaart zijn deze te zien. Het vroegere excerciteveld, op de plaats waar nu ongeveer het station en de daarachterliggende bebouwing tot aan de Banneweg is. Verder een terrein bij de togang naar Krinkelwinkel. Deze limietpalen zijn helaas allemaal verdwenen.

Limietpaal nummer 8, Batterij bij Dalemse Sluis. Coördinaten: 51.82751 NB, 4.99241 OL.

Bij de batterijen in Hoog-Dalem stonden ook limietpalen. Hiervan bestaat er nog 1, deze ligt nu bij het laatste huis voor de Dalemse Sluis.

Limietpaal nummer 8. Batterij Hoog-Dalem.

Schrijver: Joop Kuijntjes