Organisatie BB.
In 1952 werd door de regering, in verband met de toenmalige bestaande militaire spanningen, besloten tot de oprichting van een organisatie ter bescherming van de bevolking. Gekozen werd voor een inrichting volgens een Engels model, dat een belangrijke rol had gespeeld in de Tweede Wereldoorlog. Vooralsnog werd er uitgegaan van een oorlog met conventionele wapens. Midden van de jaren 50 veranderde dat naar de verwachting van een oorlog met kernwapens. De bescherming bestond uit voorlichting aan de bevolking, oefenen in o.a. brandbestrijding, eerste hulpverlening en het doen van metingen bij een eventuele atoomaanval.
Er was een onderverdeling in A-gemeenten en B-kringen. Een A-gemeente werd gezien als een meer aantrekkelijk gebied voor een aanval, terwijl een B-kring als minder gevaartrekkend werd aangemerkt. De Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden werden samen een B-kring, bestaande uit 3 rayons, Sliedrecht, Gorinchem en Leerdam. Deze kring kreeg na verzoek de naam: Kring Zuid-Holland 5 Bescherming Bevolking.
Hierop vooruitlopend werd in 1950 reeds door de burgemeesters uit de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden een organisatie ingericht, die later omgezet werd naar bovengenoemde kring. De organisatie uit 1950 werd tot 01-12-1951 geleid door de waarnemend kringcommandant, de heer B.J. van Velthuijsen, de scheidend inspecteur van Politie van Gorinchem. Hij stelt een ontwerpplan voor burgerlijke verdediging, een luchtbeschermingsplan en een gemeenschappelijke regeling op. In 1951 willen de gemeenten Vuren en Dalem ook onderdeel van de regeling worden, dat gebeurt blijkbaar niet, want hierna wordt daar nooit meer over gesproken. Eind 1952 biedt burgemeester Van Rappard de gemeenschappelijke regeling aan de Commissaris van de Koningin aan en wordt deze opgenomen in de dan ontstane BB, formeel met publicatie in de Staatscourant van 24-08-1953. De kosten van de BB worden door de gemeenten betaald, in 1953 is dat 2 cent per inwoner. In de eerste Kringraadvergadering op 15-02-1954 wordt gesproken over de tijd dat de BB zal bestaan. Niet iedereen verwacht dat dat lang zal zijn, en dat als men een kringhoofd (HBB) in vaste dienst gaat benoemen, men vast zit aan wachtgeld. Volgens Van Rappard zal de BB, ook als er politieke ontspanning komt, nog enige jaren intact blijven. In 1961 wordt Papendrecht, tot dan een A-gemeente, toegevoegd aan de Kring. Tot 1958 bestond de BB uit enkele vaste medewerkers en een grote groep vrijwilligers. In 1958 werd de noodwachtplicht ingevoerd. Mannen die buitengewoon dienstplichtig waren, werden verplicht noodwachter bij de BB. Na invoering van de verplichte deelname kwam de organisatie in korte tijd op sterkte en geleidelijk aan verdween de vrijwillige BB’er. Ook werd in 1958 de zogenaamde ABC-dienst opgericht, voor bescherming bij Atoom-, Biologische- en Chemische aanvallen. Hiervoor werd een ABC-post ingericht in de kelder van de Torenflat.
In 1966 schrijft de heer Van der Schouw een brief aan de voorzitter van de Kring over consequenties van overgang van B-kring naar A-kring. Hij geeft financiële gevolgen en ziet een minimaal voordeel van bijna f. 14.000.-, en concludeert daarom dat het alleszins aanbevelenswaardig is om te wijzigen van B-kring naar A-kring. Geschreven commentaar op die brief door Van Rappard: “Uber organisering, Volstrekt overbodig.”
In het Vrije Volk staat onderstaand artikel over de oprichting van de BB. Hierin wordt als HBB genoemd, de heer J.W. Sluyter. Zijn formele benoeming is echter pas op 15-01-1954.
In 1960 meldt de heer Sluyter dat binnenkort een Amerikaanse speelfilm in omloop komt, “On the Beach”, deze gaat over de vernietiging van alle leven op aarde in een denkbeeldige atoomoorlog. Quote: “De griezelfilm zal niet nalaten bij het bioscooppubliek defaitistische gedachten te wekken, tot grote schade aan het opbouwwerk van de B.B. Nog afgezien van de onmogelijkheid van zulk een algemene vernietiging in technisch opzicht, staat het wel vast, dat kobaltbommen e.d. nimmer operatief gebruikt zullen worden uit vrees voor zelfvernietiging van de mogelijke gebruiker. In voorkomende gevallen ware door de burgemeesters deze tegenspraak te lanceren.” Van Rappard stelt dat het goed zou zijn als bioscoopexploitanten een geruststellend drukwerkje verspreiden, of nog beter een meer realistische verklaring op het filmdoek vooraf. Burgemeester Van der Brugge van Giessenburg en Schelluinen vindt dat film verboden moet worden.
Om de bevolking voor te bereiden op een eventuele atoomaanval wordt er door het Ministerie van Binnenlandse Zaken in 1961 op alle huisadressen een folder bezorgd. Hierin staat wat men moet doen. Onder andere het schuilen onder de trap.
Zie ook: Herinneringen aan de Koude Oorlog. Tevens verschijnt er een voorlichtingsfilm van Polygoon. Onderstaand enkele filmopnames van activiteiten betreffende de BB: start werving in 1952/1953, oefening in Dordrecht, defilé in Tiel in 1957 en opening commandopost in Middelburg in 1966.
In 1963 volgt de heer J. van der Schouw de heer Sluyter op als HBB. Hij blijft HBB tot 01-08-1979. Door zijn formele opstelling botst hij regelmatig met burgemeester Van Rappard, als hoofd van het Dagelijks Bestuur (DB). De laatste is van mening dat hij als burgemeester eindverantwoordelijke is terwijl de heer Van der Schouw zegt dat hij onder het Provinciale BB-commando valt en dat hij zelfstandig beslissingen mag nemen en zonder meer over de brandweer en politie kan beschikken, zonder goedkeuring van het DB. Op 02-09-1963 vindt er een bijeenkomst plaats tussen Directeur-Generaal voor openbare orde en veiligheid, de heer mr. F.R. Mijnlieff, de Directeur Chef van de hoofdafdeling Organisatie Bescherming Bevolking, de heer mr. Kamerlingh Onnes, een delegatie van het DB en Van der Schouw. Hierin worden de problemen besproken en de gezagsverhoudingen duidelijk. De heer Mijnlieff haalt de leidraad BB aan waarin o.a. staat dat het HBB zelfstandig handelt binnen de door het verantwoordelijke gezag te stellen grenzen. Bij twijfel vraagt hij nadere instructie, als hij daar niet op kan wachten handelt hij in overeenstemming met de vermoedelijke wens van het boven hem gestelde gezag. Volgens Mijnlieff kan men in de instructie van het HBB opnemen dat hij vooraf verplicht moet overleggen. Maar over inzet blijft de lijn via het HBB bepalend. Conclusie, nu is het wel duidelijk. Nodig is een beschermingsplan om het HBB een houvast te geven.
Het is mogelijk om bij rampen gebouwen voor de BB te vorderen. In 1968 zijn dat:
- Complex fabrieksgebouwen Centrale Suiker Maatschappij; Arkelsedijk 46
- Christelijke Lagere School; Herman de Ruyterstraat
- Openbare Lagere School nr4 (J.P. Waaleschhol); Herman de Ruyterstraat
- Christelijke Middelbare Landbouwschool; Merwedekanaal 6
- Torenflat, gedeelte rijwielkelder
Van der Schouw bouwt in zijn periode als HBB de BB om tot een meer professionele organisatie. Ook wordt dan de nieuwe commandopost in Bastion X gebouwd.
Na het afscheid van de heer van der Schouw volgt de heer C.J. Dubbeldam hem op. Echter niet als HBB, maar als waarnemend HBB. Dit omdat inmiddels gesproken wordt over opheffing van de BB. Dit gaat echter nog even duren, daarom wordt hij op 01-01-1981 toch benoemd als HBB. Door de medewerkers werd hij de Generaal genoemd. Tijdens zijn periode komen er steeds meer berichten over een reorganisatie, die eigenlijk een opheffing betekent. In 1980 geeft hij aan dat met de huidige personele bezetting een optreden bij rampen in twijfel moet worden getrokken. Bijlage bij deze brief: Hierin geeft Dubbeldam een chronologisch verslag van alle gebeurtenissen en vergaderingen. Hij concludeert dat de kringnoodwacht nog ongeveer 10 jaar paraat moet zijn en dat zij hun taak goed moeten kunnen vervullen. Daarom adviseert hij het DB om terug te komen op hun besluit van 3 maart, om geen nieuwe benoemingen te doen, en te bezien of en hoe de vacatures in de vaste kringstaf vervuld kunnen worden.
In 1981 zijn er zorgen over demonstraties van de anti-kernenergiebeweging ‘Onkruit’, er wordt door de politie extra gesurveilleerd.
De heer Dubbeldam blijft HBB tot de opheffing van de BB in 1986. Door de opheffing worden de vaste medewerkers per 01-01-1987 ontslagen.
Gebouwen: Commandopost
De voormalige commandopost voor de luchtbescherming uit 1939, op de Groenmarkt, achter het toenmalige stadhuis, wordt in december 1951 bezichtigd door enkele burgemeesters en na verbouwing in 1952 als commandopost in gebruik genomen. De radioapparatuur voor onderlinge verbindingen was ondergebracht op de zolder van het toenmalige stadhuis. Tussen 1959 en 1963 wordt er aan plannen voor een uitbreiding gewerkt, waarvan de kosten ruim f. 100.000.- zullen bedragen. Deze uitbreiding gaat echter niet door, vanwege bezwaren van de gemeente Gorinchem en men besluit om een nieuwe commandopost te gaan bouwen. Men vraag aan de Gemeente om f. 6000.- te betalen voor aangebrachte elektrische voorzieningen en verwarming. De gemeente antwoordt, dat de aangebrachte voorzieningen automatisch van de gemeente zijn geworden. Voor de wel te verwijderen goederen wilt men f. 1000.- betalen. Dit wordt geaccepteerd.
Allereerst wordt gedacht aan het bouwen aan de Mollenburgseweg, hoek Haarweg, waarvoor de grond wordt aangekocht. Maar men vindt dit al snel geen goede plek, omdat deze bij calamiteiten niet bereikbaar kan zijn. Door Van Rappard wordt er gedacht aan Hardinxveld-Giessendam. Uitgaande van militaire veronderstellingen lijkt hem Gorinchem hem niet de juiste plaats.
Daarom worden door een commissie diverse andere locaties onderzocht:
- Onder een nog te realiseren gebouw in de Schelluinse Kom. Men wilt bouwen zonder paalfundering, daarom komt deze plaats niet in aanmerking.
- Op de landtong tussen het Kanaal van Steenenhoek en de het sluizencomplex van het Merwedekanaal. Omdat men niet dieper wilt gaan als het peil van het kanaal, zou de commandopost bijna 3 meter boven de straat uitkomen. Hierdoor wordt de terp waarin de post zou komen te groot voor het terrein. Ook zouden dan enige oude bomen moeten worden gerooid, hetgeen op bezwaar bij de gemeente Gorinchem zou stuiten.
- In de wal in Halfbastion 4, naast het sluizencomplex van het Merwedekanaal. Zie onderstaande tekening.
- Op het terrein bij de Dalemsedijk, nabij de Marechausseekazerne. Het terrein blijkt te krap te zijn en men verwacht hier niet te mogen graven, omdat het een waterkering is.
Besloten wordt om de commandopost in Halfbastion IV te gaan bouwen. Door het Hoogheemraadschap wordt aangegeven dat men toestemming zal verlenen voor de bouw. De kosten zullen bijna f. 700.000.- bedragen waarvan het Rijk bijna de helft zal betalen. In 1963 start men met de aankoop van de grond van Domeinen. In 1964 wordt door de Minister medegedeeld dat op de te bouwen commandopost een antennemast van ongeveer 30 meter moet worden geplaatst.
Hierdoor gaat de commandopost in Halfbastion IV niet door en wordt er gezocht naar een andere locatie. Het HBB gaat op zoek naar een andere locatie en overlegt in januari 1966 met de Territoriaal Commandant Zuid-Holland, Kolonel der Artillerie Jhr. N.E. de Brauw over een plaats voor de commandopost in de oostelijke stadswallen. Men komt tot de conclusie dat alleen Bastion X genoeg ruimte biedt voor de bouw van een ondergrondse commandopost. Luitenant-kolonel C. Salomons, commandant van het 898e verbindingsbataljon, welk bataljon op Bastion XI een verbindingspost heeft, geeft aan geen bezwaar te hebben tegen de bouw, mits bij de werkzaamheden alleen gebruik wordt gemaakt van volledig ontstoorde machines. Blijkbaar werd er ook nog onderzocht of de commandopost op de plek van het Grootkruitmagazijn in Bastion XI was te bouwen. Zie tekening.
De directeur van Gemeentewerken van Gorinchem was gevraagd om na te gaan of er bij zijn Dienst kaarten van Bastions X en XI zijn, met de aanwezige bebouwing. Nu hij verneemt dat is gekozen voor Bastion X gaat hij er vanuit dat hij hiervoor geen metingen hoeft te gaan verrichten. Wel betreurt hij dat de keuze is gevallen op het ongerepte Bastion X, dat na het toekomstige vertrek van de militairen deel uit gaat maken van een openbare groengordel. Dat zal worden ontsierd door de bij de commandopost te bouwen hoge antennemast. Hij vreest dat hij te laat is, maar stelt voor om toch de bouw op Halfbastion IV te doen. Dit in tegenstelling tot het eerder genoemde bezwaar van het gemeentebestuur. Uiteindelijk wordt de commandopost in Bastion X gebouwd. De bouw start in juni 1966 en op maandag 16 oktober 1967 wordt de officiële opening verricht door de Commissaris van de Koningin, de heer mr. J. Klaasesz. De bouw is gedaan in 186 werkbare dagen, terwijl er 215 waren voorzien.
Beide tekeningen zijn noordgericht. Linksboven is het toegangsgebouw, vanuit dat gebouw ging men via een trap en een gasdichte deur de commandopost binnen. De afmetingen zijn buitenwerks 17.80 bij 18.30 meter. Rechtsonder is de nooduitgang en rechtsboven de lucht aan- en afvoer. Rechts van de nooduitgang was een antennemast van ongeveer 45 meter geplaatst. Deze was bij de opening reeds geplaatst, zoals op bovenstaande foto te zien is. Echter de Dienst Domeinen had in de bouwvergunning een verbod op de bouw van een antennemast opgenomen. Omdat de commandant van het radiobataljon toestemming heeft gegeven voor de bouw, verzoekt de heer Van der Schouw om ontheffing van het verbod. De totale bouwkosten waren ruim f. 725.000.- waarvan door het Rijk ruim f. 500.000.- werd betaald.
Deze commandopost was bedoeld als verblijf voor medewerkers van de BB, die ook na een atoomaanval veilig hun werk konden doen. Via speciale telefoonlijnen stond men in contact met de centrale BB en met diverse gemeentehuizen. Uiteraard werd hij ook gebruikt tijdens oefeningen, zoals op bovenstaande foto’s uit 1982.
De commandopost was geheel zelfvoorzienend. Ingeval de elektriciteit uit zou vallen, kon men gebruik maken van een dieselaggregaat. Er worden 2 noodwachtplichtigen, een dieselmonteur en een elektromonteur, bereid gevonden om voor f. 10.- per avond het noodzakelijke proefdraaien uit te voeren. Dit waren H.A. Slingerland en P. van Andel. Later werd dit door de heren W. Sharn en L. van Andel gedaan. Het aggregaat verzorgde de verlichting en de luchtverversing. Als ook het aggregaat het zou begeven, was er een noodaandrijving voor de luchtverversing, bestaande uit 4 fietsstellen.
Op 30 mei 1983 werd door een onhandige manoeuvre van een vrachtwagenchauffeur, één van de tuidraden losgetrokken, waardoor de mast neerstortte. Ondanks dat toen al bekend was dat de BB opgeheven ging worden, werd er na een noodmast (1984) een nieuwe, door de verzekering betaalde, nu ongetuide mast gebouwd (1985). Kosten f. 51.000.-.
Tot aan de opheffing van de BB in 1986 heeft de commandopost dienst gedaan. Inmiddels waren de militaire terreinen in 1977 overgegaan van Domeinen naar de gemeente Gorinchem. De gemeente dacht door natrekking voor niks eigenaar te worden van de commandopost, omdat deze op gemeentegrond was gebouwd. De Dienst Domeinen was het hier niet mee eens en uiteindelijk werd de gemeente Gorinchem eigenaar voor de boekwaarde, een bedrag van ongeveer f. 81.000.-. Op het terrein werden door de Brandweer oefeningen gehouden, op onderstaande foto zijn de drie bovengrondse bouwsels te zien.
Na opheffing van de BB wordt de commandopost gedeeltelijk leeggehaald en er wordt regelmatig ingebroken. In 1997 is de commandopost geopend op Open Monumentendag. Kort hierna is de ingang van de commandopost dichtgegooid en zijn de bovengrondse bouwsels gesloopt.
Tegenwoordig is de plek van de commandopost een speelterrein en een plek voor sporters.
Gebouwen: Vredeskantoor
Naast een commandopost was er ook een kantoor nodig voor de dagelijkse werkzaamheden, het zogenaamde Vredeskantoor. Dit werd gebouwd op de hoek van de Neercasselstraat en de Lange Slagenstraat.
Gebouwen: Magazijn en leslokaal
In 1962 wordt een gedeelte van Krabsteeg 12 in gebruik genomen als magazijn en leslokaal, dit wordt gehuurd van de gemeente Gorinchem. het is in gebruik tot midden 1970, dan verhuist men naar de gebouwen op Bastion IX. Blijkbaar vond met radioactieve stoffen niet erg gevaarlijk, want voor de Krabsteeg was er een vergunning tot opslag van Cobalt 60 isotopen.
Inmiddels is men in 1968 enkele opstallen op Bastion X gaan gebruiken voor opslag van onder andere brandspuiten. Tevens ging men de opstallen op Bastion IX verbouwen en in gebruik nemen, deze werden gehuurd van de gemeente Gorinchem. Na de verbouwing van f. 150.000.-, dit was f 25.000.- hoger dan verwacht in verband met vernielingen door de jeugd, waren dit magazijnen, leslokalen en Vredeskantoor, adres Dalemwal 15. Het kantoor aan de Neercasselstraat werd weer verkocht. In november 1970 vindt de Kringraadvergadering voor het eerst plaats in één van de gebouwen op Bastion IX.
Om vanaf de gebouwen met de auto te vertrekken, vraagt men aan de Korpschef van de Gemeentepolitie om een gedeelte van de Wal af te graven. Ter hoogte van de uitrit van de Dalemwal naar de Dalemsedijk. Men kan het verkeer vanaf Dalem en Wijdschild niet zien. Hafkamp antwoordt dat de Dalemwal van het Rijk is en dat afgraven als onmogelijk moet worden beschouwd. Hij geeft aan om voortaan via de Visserslaan te rijden.
Bronnen:
- RAG: Regionaal Archief Gorinchem, archief 333 Inventaris van de BB.
- Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Bescherming_Bevolking