– Bert Stamkot, juni 2024 –
Elke stad dient zich vanaf het omringende platteland reeds aan, dankzij een skyline van kerktorens, torenflats en/of industriële bedrijvigheid met schoorstenen en kranen. Ook het overwegend agrarische platteland verandert naarmate men de stad nadert.
Voor Gorinchem is dat goed te zien wanneer je met de trein vanuit Hardinxveld langs Schelluinen snelt. Na passage van het A15-viaduct ziet men volkstuintjes en de velden van sportpark Molenvliet. Aan de andere kant van het spoor bevindt zich het woonwagenresort met een autosloperij. Dit is de periferie van de stad, terwijl de compacte stadsbebouwing daar achter is afgegrendeld door de A27 met de oprit naar de Merwedebrug.
Aan de noordkant van Gorinchem blijft de overgang van periferie naar stad vooralsnog beperkt tot enige lichte bebouwing (scholen en een moskee), een dierenasiel en het uitvaartcentrum met begraafplaats De Groote Haar. De Betuwespoorlijn met de naastgelegen snelweg A15 vormen hier de abrupte scheiding met de compacte stad. Aan de oostkant vindt de overgang tussen het platteland en het overwegend in laagbouw ontwikkelde Gorinchem-Oost meer geleidelijk plaats.
Ook in vroeger tijden kende men buiten de stad perifere gebouwen en activiteiten. In de zestiende eeuw bevonden zich buiten de stadsmuren het leprozenhuis met een molen in de voorstad buiten de oude Kanselpoort. Buiten de Laag-Arkelpoort was een pesthuis gebouwd en stond ook hier een molen.
Op de kaart van Jacob van Deventer (circa 1550) is aan de oostzijde van de Kleine Haarsekade een flink stuk groen aangegeven [uitsnede afbeelding], wellicht een buitenplaats of een stadsbos voor hakhout (Gouda kende aan de zuidwestzijde zo’n bos buiten de vestinggracht. De huidige Bosweg herinnert daar nog aan). Op het schilderij Gorinchem vanuit het oosten (1568) zijn buiten de stadsmuren links de scheepstimmerwerf en op de voorgrond bleekvelden te zien.
Nog net voor 1600 is de middeleeuwse stadsmuur vervangen door een gebastionneerde omwalling, die de stad fysiek krachtig afsloot van het omringende platteland. Toch zouden zich, met name vanaf de achttiende eeuw, nieuwe perifere ontwikkelingen voordoen. Zo verrees er aan de Nieuwe Hoven een uitgebreid complex aan siertuinen en lusthoven.
Tussen de Arkelsedijk en de Linge ontstond een waar molenpark. Beiden verdwenen voorafgaand aan en tijdens het beleg van Gorinchem in de winter van 1813-1814. Nadien golden de militaire ‘verboden kringen’, een ruim schootsveld buiten de vestingwallen, waar alleen in hout tijdelijke bouwwerken mochten worden opgetrokken. Het laatste houten huis dat daar nog aan herinnerde, stond bij de spoorwegovergang van de Nieuwe Hoven1 en is recentelijk gesloopt.
Wat nog wel resteert is het industriële monument, de suikerfabriek aan de Arkelsedijk (nu behorend tot het Corbion concern) uit 1871, deze bebouwing lag net buiten de verboden kringen en mocht derhalve in steen worden opgetrokken2.
Het exercitieveld paste in het overgangsgebied met perifere functies. Maar wat was de exacte ligging?
Daar past enige zelfkritiek want in twee publicaties heb ik een verkeerde locatie aangegeven. Uitgangspunt was indertijd het boek van H.A. van Goch, Van Arkels oude veste, waarin het volgende geschreven staat: ‘de z.g. exercitiekamp of het “exerceerveld”, gelegen even buiten de Kanselpoort, tusschen den dijk van ’t Steenenhoeksche kanaal en den Schelluinschen Vliet’3 en hoewel de tekst ook aan het daar gebouwde station refereert, heb ik me teveel door de huidige waterwegen laten leiden. Voor een foto van het concours hippique ‘op het exercitieveld aan de Schelluinse Vliet (31 augustus 1906) was ik afhankelijk van de bijgeleverde mondelinge informatie4.
Het (voormalig) exercitieveld werd derhalve aangegeven op een – door de spoorweg doorsneden – kavel op een kaartje in Oud-Gorcum Varia5. Het kranten-databestand van het Regionaal Archief Gorinchem bracht echter in deze uitkomst, dankzij een verslag over het concours hippique dat in het kader van de landbouwfeesten werd gehouden op een ‘terrein nabij de Varkensheul’ aan de Schelluinse Vliet6. Dus niet op het exercitieveld. De term ‘vm. Exercitieveld’ is dan ook tijdig verwijderd bij de (her)plaatsing van het kaartje in Tien eeuwen Gorinchem 7.
Doordat er in de bronnen meestal over het exercitieveld, -terrein, of weide ‘buiten de Kanselpoort’ wordt gesproken bleef het mij lang onduidelijk dat er twee van deze terreinen zijn geweest. Het kranten-databestand en de door de vestingwerkgroep verzamelde kaarten en gegevens maken het nu goed mogelijk om de ligging en het gebruik van beide terreinen letterlijk en figuurlijk goed in kaart te krijgen.
Exercitiegenootschap De Eendracht.
In 1785 groeiden de politieke tegenstellingen tussen de vernieuwingsgezinde patriotten en de traditionele prinsgezinden. In menige stad leidde dat tot patriottische organisaties, zo ook te Gorinchem. Daar werden zowel een exercitiegenootschap ‘De Eendracht’ als een burgersociëteit onder de naam ‘De Eensgezindheid’ opgericht. Het genootschap telde al gauw 51 en de sociëteit 114 leden. Het exercitiegenootschap had op 15 september een ‘indrukwekkende demonstratie’ gegeven en bood een jaar later de patriotten in Utrecht en Wijk bij Duurstede hulp ter bescherming tegen prinsgezinde troepen. De Gorcumse manschappen keerden op 23 november 1786 terug. Waarna de politieke kansen keerden en De Eendracht op 20 september 1787 werd ontbonden en hun vaandels werden verbrand8.
De verleiding is groot om het exercitiegenootschap te koppelen aan een exercitieterrein, maar daar is geen bewijs voor. Het expliciet gegeven feit dat het genootschap twee maal per week oefende op Bastion XI (bij de latere Vijfde Uitgang) zegt genoeg9. Het bastion zal trouwens voor 51 man voldoende ruimte hebben geboden. Toch was er vrij snel daarna, op 8 juni 1789, een terrein buiten de Kanselpoort als exercitieveld geschikt gemaakt, waar stadhouder Willem V op doorreis vanuit Breda zijn herstelde macht ook te Gorinchem etaleerde en het lokale garnizoen inspecteerde. Hij herhaalde die handeling op 1 juni 179110.
Het eerste exercitieveld buiten de Kanselpoort.
Mogelijk vonden de incidenteel doortrekkende legers nabij Gorinchem een geschikte locatie om hun kampement op te stellen op de weilanden buiten de Kanselpoort, maar gegevens daarover hebben wij niet. Op de kaarten van J.M. Martini (1753) en J.C. Philips (1755)11 zijn wel de tuinen en lusthoven langs de Nieuwe Hoven beoosten de Kleine Haarsekade in beeld gebracht maar wordt het gebied ten westen van de Grote Haarsekade goeddeels afgeschermd door de in die hoek opgenomen legenda’s. De kaart van Martini suggereert hier toch nog iets van weilanden.
De oudst bekende kaart waarop het exercitieveld staat aangegeven dateert van 1810 (zie hierboven) en geeft al weer hoe de aan te passen vestinggracht zou aansluiten op het te graven Kanaal van Steenenhoek. Eerst enkele jaren na het beleg van Gorinchem (1813/1814) werd uitvoering aan het kanaalplan gegeven en veranderde de gedekte weg langs de vestinggracht in een steviger kanaaldijk (1818). De Schotdeurense Vliet tussen de Haarsekaden werd gedempt vanaf de Schaapsheul tot aan de Nieuwe Hoven en werd omgevormd tot het Plantsoen.
Het exercitieterrein lag iets ten westen daarvan met een toegang in de zuidoosthoek. Tegen de noordgrens lag een kavel, waarschijnlijk tuinland12, tot iets zuidelijker van de huidige straat Athene. Het voormalige gymnasium is dus deels op het oorspronkelijke exercitieterrein te situeren. Direct ten zuiden van het exercitieveld liep het Heerenlaantje dat een verbinding vormde tussen de Schelluinese Vliet en de toenmalige kanaaldijk. De laan werd in 1874 geveild en omgevormd tot lijnbaan13. Vóór de bebouwing van de Vlietkom met het stadhuis liep hier vanaf het spoorwegtunneltje richting station een fietspad.
De locatie van het latere exercitieterrein is hierop aangeduid met een rood kruisje.
Op 22 en 23 juni 1833 was het exercitieveld het decor voor de feestelijke ontvangst van dappere verdedigers van de citadel te Antwerpen tegen de troepen van de jonge Belgische staat. Ik verwijs daarvoor graag naar het uitgebreide artikel van Hugo Ouwerkerk op deze website. Als belangrijke bron voor de herdenking geldt een in 1833 door drukkerij Horneer uitgegeven boekje. In dit werk is een fraaie litho van H.J. Backer uit Dordrecht opgenomen.
Hij toont het grote gezelschap dat is opgesteld voor het opgerichte monument: een terras met daarop een marmeren Korintische zuil. Op de achtergrond waren enige treurwilgen en cipressen geplaatst, die met de verdere in de omtrek staande bomen een indrukwekkend tafereel opleverden14.
Wie goed kijkt ziet dat er zwaaiende jongens in de bomen waren geklommen. Waarschijnlijk betrof het hier geboomte langs het openbare Heerenlaantje en dat zou betekenen dat het monument aan de zuidrand van het exercitieveld is geplaatst, vlakbij de ingang van het terrein. Afgezien van de afbeelding is er overigens niets van het monument bewaard gebleven. De naam van het lommerrijke laantje zou wel spottend overgaan op het sombere Gedempte Gewed dat vanaf de Melkstraat naar de gasfabriek voerde.
In 1879 werd duidelijk dat de beoogde spoorlijn Gorinchem-Dordrecht met een lichte boog over het exercitieveld zou gaan lopen15. Doordat het station deels op de oostelijke perceelsgrens was geprojecteerd zou het dijklichaam ook breder worden voor twee sporen.
Een half jaar later was het exercitieterrein al in onbruik, terwijl er anderzijds veel bedrijvigheid was en duidelijk werd dat de zaak spoedig werd aangepakt16. Nadat in 1883 de spoorlijn richting Geldermalsen in gebruik was genomen, volgde twee jaar later de verbinding met Dordrecht17.
Het exercitieveld tussen het Kanaal van Steenenhoek en het Zwarte Weggetje.
Nog voordat de spoorlijn richting Dordrecht werd geopend, maar toch ook drie jaar nadat het oude exercitieveld in onbruik raakte, werd op 4 mei 1882 een nieuw terrein van bijna vijf hectare in bezit genomen, wat tot dan voor 525 gulden per jaar werd gepacht door G. Dekker18.
Het veld lag tussen het, parallel aan de spoorweg lopende, ‘Zwarte weggetje’ en de noordelijke dijk van het Kanaal van Steenenhoek, op een kleine kilometer buiten de Kanselpoort. De druk betreden toegang via de noordelijke kanaaldijk werd op een gegeven moment afgesloten ten behoeve van grazend vee19. Het exercitieveld bleef via een dam in de sloot langs de Parallelweg wel bereikbaar20.
Het terrein moet, ontdaan van greppels, zijn geëgaliseerd en gaf in ieder geval vanaf 1884 een ‘schoone gelegenheid tot oefening der troepen’21. In 1908 is aan de westzijde van het exercitieveld een strook van 0,751 hectare als hoveniersland in gebruik genomen22. In 1918 waren hier volkstuintjes23. Zij wisten de mestvaalt in hun directe nabijheid en dat gold ook voor woonwagenbewoners die hun standplaatsen aan de andere zijde van de vuilnisbelt kregen24.
In 1922 klaagde ene ‘Opmerker’ in de krant dat het exercitieveld bekend stond als ‘de modderpoel van Gorcum’25. Vanaf juli 1927 werd er tussen de gemeente en het rijk gecorrespondeerd over een plan tot verbetering van het drassige veld. De kosten werden op 20 april 1928 geraamd op 10.800 gulden26. De gemeente werd geacht financieel een derde bij te dragen. Zij probeerde nog tot een ruil te komen door een terrein bij de Nieuwe Hoven van 1,75 hectare aan te bieden27. Maar dat bleek te klein voor artillerie-oefeningen28.
Hierop deelde het gemeentebestuur aan de minister mee 2.000 tot 3.000 gulden te willen financieren, onder meer door ook Gorcumse werklozen voor het werk in te zetten. De minister ging hiermee akkoord29. De werkzaamheden zouden bestaan uit het draineren van het oostelijke gedeelte van het exercitieterrein, daartoe zouden in zuid-noordrichting greppels worden gegraven die met puin gevuld en met graszoden afgedekt zouden worden30.
Alles leek nu in kannen en kruiken, maar er trad vertraging op, mogelijk als gevolg van de in 1929 ingezette economische depressie, terwijl ook het in gang gezette Rijkswegenplan tot onzekerheid leidde over het tracé van de beoogde rijksweg 15 via de Alblasserwaard naar het Betuwse Elst31. Eerst op 12 mei 1932 zou de openbare aanbesteding voor ‘het verbeteren van een gedeelte van het terrein “exercitieweide” te Gorinchem’ plaats vinden32. Maar opeens zorgde een opmerking van een lid van de Gorcumse Kamer van Koophandel voor paniek. Zijns inziens zou de rijksweg tussen de spoorlijn en het Kanaal van Steenenhoek (zoals gepland tot Schelluinen) gewoon worden voortgezet en dus over het exercitieterrein komen te lopen33. Overigens was al in 1931 in de Gorcumse pers gemeld dat de weg net voorbij Schelluinen over de spoorlijn zou voeren, waartoe grondboringen waren verricht, en dat daarvoor aan de Parallelweg vijf huizen zouden moeten wijken34. Maar het tracé voor Rijksweg 15 werd pas in juli 1932 inderdaad definitief vastgesteld35. Op een Amerikaanse luchtfoto uit 1944 is goed te zien dat het oostelijke deel van het exercitieterrein nieuw is ingericht met opstallen en een tweede toegang.
Het exercitieterrein zal zeker buiten de zondagen door in Gorinchem gelegerde militairen zijn gebruikt. Voor een volledige beschrijving daarvan zullen andere archieven door deskundigen moeten worden geraadpleegd. De berichtgeving via de lokale pers is beperkt en komt soms toevalligerwijs met nieuws. Zo zullen er vele manschappen hebben gemarcheerd van de kazernes en via de Kanselpoort naar het Zwarte weggetje en vice versa.
Zo raakte in september 1909 een auto in het water van de Vlietkom, die door een veertigtal stadswaarts kerende soldaten in een minimum van tijd het voertuig op de vaste wal brachten36. Parades, opgeluisterd door het regimentsmuziekkorps ter gelegenheid van Koninginnedag op 31 augustus, haalden in 1906-1908 de krantenkolommen37.
Door personeel van de compagnieën van de tweede afdeling is eind juli een batterij op de exercitieweide opgeworpen38. Gewaarschuwd werd er voor oefeningen met kanonschoten, die op 23 en 30 oktober 1908 zouden worden gehouden39. Vanaf 1931 werd er via gemeentelijke advertenties in de pers door de burgemeester geattendeerd op oefeningen met zware vuurmonden en in welke richting er werd geschoten40.
Geattendeerd werd in 1934 op de aankomst en de te geven demonstratie door de motor-artillerie uit Naarden, waarbij ook een batterij van vier vuurmonden en een aantal auto’s waren betrokken41.
Het exercitieveld als sport- en evenemententerrein.
Het exercitieveld, ‘tot heden slechts bekend aan onze militairen’ zou op zondag 30 mei 1886 het domein zijn voor de in 1885 opgerichte cricket-vereniging Hermes in een wedstrijd tegen Victoria, de zustervereniging uit Tiel. De match vond echter geen doorgang42. Toch vormde dit plan het begin van de sportgeschiedenis van het exercitieveld, zij het niet voor cricket maar vooral veel voor voetbal.
De oudste vermelding van een Gorcumse voetbalwedstrijd betreft die tussen voetbalclub Gorcum en het Rotterdamse Feijenoord (niet te verwarren met de eerst in 1908 opgerichte club) welke op 9 december 1895 op het exercitieveld is gespeeld43. Van de returnwedstrijd werd een uitgebreid verslag in de krant gedaan door ‘een toeschouwer’44. De band tussen het militaire exercitieveld en het voetbal werd symbolisch gesmeed tijdens de seizoenstart in het najaar van 1896 tussen het team van Gorcum en een alhier gedetacheerd elftal kadetten45.
Op 4 december 1898 vond op het exercitieveld de eerste wedstrijd binnen het verband van de Nederlandsche Voetbal Bond (NVB) plaats, waarbij de Dordtse en de Gorcumse Voetbalvereniging tegen elkaar aantraden46. Voor het bijwonen van de wedstrijd tussen Gorcum I en Sparta II op 9 december 1901 werd er een dubbeltje entreegeld gevraagd47.
In de loop der jaren maakten de bekende Gorcumse voetbalverenigingen als Unitas, SVW, DOSB, GJS en Raptim gedurende korte of langere tijd gebruik van het exercitieterrein. Unitas en SVW kregen in 1922 eigen sportvelden in de periferie: Unitas op de Toekomst aan de Schelluinse Vliet (nu Banneweg)48. En SVW aan de Arkelsedijk ten zuiden van de suikerfabriek49.
Ook andere sporten zullen op het exercitieveld zijn beoefend. Zo speelde begin juli 1907 hier de Gorcumse korfbalclub GKC tegen OSCR uit Rotterdam50. De laatste wedstrijd op het exercitieveld lijkt aan GJS te zijn voorbehouden, toen het in april 1954 aldaar aantrad51.
Militaire sportwedstrijden werden er op 4 tot en met 6 september 1917, naast voetbal, gehouden in polsstokspringen, speerwerpen en handgranaatwerpen52. In 1939, de mobilisatietijd, werd het zo afgekorte GoZoCo-tournooi gehouden. Naast twee elftallen van Unitas en SVW streden teams mee van de torpedisten, de gasschool en van het bataljon geneeskundige troepen. Eén van de wedstrijden werd opgeluisterd door het muziekkorps van het garnizoen53.
Op verjaardagen van koningin Wilhelmina werden festiviteiten voor de jeugd georganiseerd, zoals in 1910 een vliegerwedstrijd die door de Volksbond was uitgeschreven54. In 1946 kwamen welpenhorden en verkennerstroepen van de padvinderij bijeen op het exercitieveld55.
De eerste fokveedag werd in 1946 te Gorinchem gehouden op het terrein achter de boerderij van A.J.B. Verweij, het toenmalige exercitieterrein. In 1954 werd de fokveedag verplaatst naar Meerkerk56. Daarna zou dit in daarna in Hoornaar een begrip te worden.
Het exercitieveld is voor de ontwikkeling van het Gorcumse sportleven van groot belang gebleken, gelet op de eerste en vroege stappen die sportverenigingen hier, uitsluitend in de weekenden, hebben gezet. Het sportterrein in het midden van het exercitieveld, met later een bescheiden kleedruimte, heeft als zodanig van 1895 tot in 1954 gefunctioneerd.
Het industrieterrein aan de Schelluinsestraat.
In 1952 werd het eerste gedeelte van de Schelluinsestraat aangelegd, bedoel als de centrale as van een industrieterrein tussen de spoordijk en de noordelijke dijk van het Kanaal van Steenenhoek. De straat kreeg een lengte van ongeveer 500 meter en werd in 1954 afgesloten door en provisorische verbinding met de Parallelweg57. Het meest oostelijke gedeelte van wat in de volksmond het Zwarte Weggetje heette kwam daarmee te vervallen.
Het eerste bedrijf dat aan de Schelluinsestraat startte was Willemstein-Houtwaren58, gevolgd door de opening van het nieuwe veilinggebouw op 1 juli 195259. Enige andere bedrijven volgden. Even leek het erop dat er voor een kavel van 3.000 vierkante meter een militaire bestemming zou worden gevonden in de vorm van een garage voor de genie60. Dit voornemen werd twee jaar later, in 1956, gecanceld61. In 1957 bleek het bedrijventerrein vrijwel volledig te zijn benut62.
De gemeente wilde het industrieterrein Schelluinsestraat al eerder uitbreiden, daarvoor had men dan wel de exercitieweide nodig. Onderhandelingen waren tijdig met het ministerie van oorlog gestart maar stagneerden ook63. Wel lukte het om het restant van het Zwarte weggetje van de Staat te kopen64. Ook de exercitieweide was nu overgedragen en werd meteen met grote hoeveelheden zand opgespoten, wat 7 à 8 hectare verkoopbare grond opleverde65. Waardoor de herinnering aan het exercitieterrein grondig werd uitgewist. De Schelluinsestraat werd na de flauwe bocht recht doorgetrokken over zo’n 600 meter tot voor de vuilnisbelt, waar de straat afboog en aansloot op de Parallelweg.
Een exercitieveld op sportpark Mollenburg
Vanwege de afstand van het exercitieveld werd een nieuwe optie actueel. Daarin zou de aanleg van een sportcomplex tussen Rijksweg 15 en de Middelwetering, in de te ontwikkelen wijk Stalkaarsen, gaan voorzien. Er werd een schetsplan gemaakt, wat door de Nederlandse Heide Maatschappij is uitgewerkt. Het was daarbij de bedoeling dat het meest westelijke en resterende terrein in het nieuwe structuurplan zou worden bestemd als militair exercitieterrein66. Het sportpark Mollenburg werd in 1961 opgeleverd. Of het overgebleven terrein nog door militairen is gebruikt mag worden betwijfeld. Het werd toegewezen aan de op 14 oktober 1963 opgerichte atletiekvereniging Typhoon67. Enkele jaren later, op 30 november 1967, kwam een eind aan Gorinchem als garnizoensstad68.
Annotaties:
1 Gorinchem in bedrijf, Busch, A.J. (1992). Midden-Holland in bedrijf-reeks 5, Alphen aan den Rijn. Pagina 19.
2 Gorinchem in bedrijf, Busch, A.J. (1992). Midden-Holland in bedrijf-reeks 5, Alphen aan den Rijn. Pagina’s 62 en 63.
3 Van Arkels Oude Veste, H.A. van Goch (1898), uitgave De Jongs boekhandel, Gorinchem 1973, pagina 307.
4 Gorcum in vroeger jaren, Bert Stamkot (1994), uitgever Van Geyt productions. Pagina 84, onderaan, inclusief afbeelding.
5 De ontstaansgeschiedenis van Gorinchem, door Bert Stamkot in Oud Gorcum Varia 2005-3, nr. 62, pagina 176.
6 Nieuwe Gorinchemsche Courant 2-9-1906, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
7 Tien eeuwen Gorinchem, geschiedenis van een Hollandse stad, Felix Cerutti, e.a. (red.), Matrijs, Utrecht, 2018, pagina 27.
8 Burger sociëteit ‘de Eensgezindheid’, door R.F. van Dijk in Oud Gorcum Varia 2003-2, nr. 55, pagina’s 88-94 en het boekje
Vesting Gorinchem, Roel Mulder, Stokerkade, Amsterdam, 2017 (Hollandse Waterlinie Erfgoedreeks).Pagina’s 307-312.
9 Vesting Gorinchem, Roel Mulder, Stokerkade, Amsterdam, 2017 (Hollandse Waterlinie Erfgoedreeks).Pagina 309.
10 Kroniek van Gorinchem 1230-1927, W.F.,J. Emck, uitgever Noorduyn & Zoon, Gorinchem, 1929. Pagina’s 100-101.
11 Tien eeuwen Gorinchem, geschiedenis van een Hollandse stad, Felix Cerutti, e.a. (red.), Matrijs, Utrecht, 2018, pagina’s 52 en 54.
12 Advertentieblad 26-12-1873, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
13 Advertentieblad 10-7-1874, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
14 De vesting Gorinchem en de Citadel van Antwerpen, Hugo Ouwerkerk 2024, https://vestinggorinchem.nl/artikelen/
15 Advertentieblad16 mei 1879, pagina 3. Regionaal Archief Gorinchem.
16 Nieuwe Gorinchemsche Courant 6-12-1879, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
17 Kroniek van Gorinchem 1230-1927, W.F.,J. Emck, uitgever Noorduyn & Zoon, Gorinchem, 1929. Pagina 124.
18 Nieuwe Gorinchemsche Courant 4 mei 1882, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
19 Nieuwe Gorinchemsche Courant 18-2-1938, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
20 Nieuwe Gorinchemsche Courant, 23-5-1886, pagina 2 en Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 26-3-1952, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
21 Nieuwe Gorinchemsche Courant 13-11-1884, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
22 Advertentieblad 17-1-1908, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
23 Advertentieblad 31-5-1918, pagina 3. Regionaal Archief Gorinchem.
24 Gorinchemsch Nieuwsblad 27-7-1923, pagina 4 en 21-1-1925 pagina . Regionaal Archief Gorinchem.
25 Nieuwe Gorinchemsche Courant 23-12-1922, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
26 Correspondentie no. 1030/28, 1e Genie commandement Breda, E.A.I. te Gorinchem. Nationaal Archief 2.13.45. Inventarisnr. 4180.
27 Nieuwe Gorinchemsche Courant 18-7-1928, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
28 Correspondentie no. 1030/28, 1e Genie commandement Breda, E.A.I. te Gorinchem. Nationaal Archief 2.13.45. Inventarisnr. 4180.
29 Nieuwe Gorinchemsche Courant 18-7-1928, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
30 Correspondentie no. 1030/28, 1e Genie commandement Breda, E.A.I. te Gorinchem. Nationaal Archief 2.13.45. Inventarisnr. 4180.
31 De Drie Provinciën 2-3-1928, pagina 1 en het Gorinchemsch Nieuwsblad 28-11-1930, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
32 Departement van Defensie Ve afd. nr.60, 2-5-1932, betreffende bestek 93/1932. Nationaal Archief 2.13.45. Inventarisnr. 4223.
33 Eerst Aanwezend Ingenieur (E.A.I.) te Gorinchem, no. 622, 27-4-1932. Nationaal Archief 2.13.45. Inventarisnr. 4223.
34 Gorinchemsch Nieuwsblad 13-3-1931, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
35 Gorinchemsch Nieuwsblad 22-7-1932, pagina 3. Regionaal Archief Gorinchem.
36 Advertentieblad 24-9-1909, pagina 3. Regionaal Archief Gorinchem.
37 Nieuwe Gorinchemsche Courant 30-8-1906, pagina 3, 1-9-1907 pagina 2 en 30-8-1908, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
38 Advertentieblad 29-7-1904, pagina 3. Regionaal Archief Gorinchem.
39 Nieuwe Gorinchemsche Courant 23-10-1908, pagina 3. Regionaal Archief Gorinchem.
40 Gorinchemsch Nieuwsblad 10-7-1931, pagina 3. Regionaal Archief Gorinchem.
41 De Vijf Rivieren 22-9-1934, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
42 Nieuwe Gorinchemsche Courant 23-5-1886, pagina 2 en 30-5-1886, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
43 Nieuwe Gorinchemsche Courant 8-12-1895, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
44 Nieuwe Gorinchemsche Courant 19-1-1896, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
45 Nieuwe Gorinchemsche Courant 13-9-1896, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
46 Nieuwe Gorinchemsche Courant 1-12-1898, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
47 Nieuwe Gorinchemsche Courant 8-12-1901, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
48 Tien eeuwen Gorinchem, redactie Felix Cerutti, Matrijs, Utrecht, 2018, hoofdstuk recreatie en sport door Fred Stamkot, pagina 465.
49 De Vijf Rivieren 29-5-1936, pagina 5. Regionaal Archief Gorinchem. Regionaal Archief Gorinchem.
50 Nieuwe Gorinchemsche Courant 30-6-1907, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
51 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 16-4-1954, pagina 8. Regionaal Archief Gorinchem.
52 Nieuwe Gorinchemsche Courant 30-8-1917, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
53 De Vijf Rivieren 5-6-1939, pagina 3 en de Gorcumer 17-7-1934, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
54 Nieuwe Gorinchemsche Courant 17-7-1910, pagina 2. Regionaal Archief Gorinchem.
55 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 2-10-1946, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
56 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 18-7-1986, pagina 7. Regionaal Archief Gorinchem.
57 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 22-9-1954, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
58 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 27-08-1952, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
59 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 15-12-1952, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
60 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 23-6-1954, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
61 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 1-2-1956, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
62 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 31-5-1957, pagina 10. Regionaal Archief Gorinchem.
63 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 31-1-1955, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
64 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 2-9-1957, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
65 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 25-10-1957, pagina 4. Regionaal Archief Gorinchem.
66 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 1-2-1956, pagina 1. Regionaal Archief Gorinchem.
67 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 16-10-1963, pagina 6. Regionaal Archief Gorinchem.
68 De Sleutel van Holland, Jenneke de Jong, Gorcumse Monumentenreeks 4, 1996, pagina’s 29 en 30.
Gebezigde literatuur
Busch, A.J., Gorcum in bedrijf. Repro-Holland BV, Alphen aan den Rijn (Midden-Holland in bedrijf-reeks 5).
Cerutti, Felix, e.a. (redactie), Gorcum oude prenten nieuwe verhalen. Historische Vereniging Oud-Gorcum, Gorinchem, 2019.
Felix Cerutti, e.a., Tien eeuwen Gorinchem, Geschiedenis van een Hollandse stad. Matrijs, Utrecht (2018).
Dijk, R.F. van, ‘Burger-societeit “De Eensgezindheid”’, in: Oud-Gorcum Varia 20 (2003-2), nr.55, pp.88-94.
Emck, W.F., Kroniek van Gorinchem, Geschiedkundige en andere aanteekeningen in chronologische volgorde 1230-1927. J. Noorduyn & Zoon, Gorinchem, 1929.
Feestelijke ontvangst van een gedeelte der dappere verdedigers van Antwerpens citadel, te Gorinchem. H. Horneer, Gorinchem, 1833.
Goch, H.A. van, Van Arkel’s oude veste, Geschied- en oudheidkundige aanteekeningen betreffende de stad Gorinchem en hare voornaamste gebouwen en instellingen. De Jong’s Boekhandel, Gorinchem, 1973. [facsimilé van de uitgave van Horneer, 1898-1905]
Jong, Jenneke de, De sleutel van Holland, Militaire gebouwen in Gorinchem. Stichting Merewade, Gorinchem, 1996 (Gorcumse Monumentenreeks 4).
Mulder, Roel, De Gorcumse politiek tussen patriotten en Fransen. In: Felix Cerutti, e.a., Tien eeuwen Gorinchem, Geschiedenis van een Hollandse stad. Matrijs, Utrecht (2018) 307-323.
Ouwerkerk, Hugo, ‘De vesting Gorinchem en de citadel van Antwerpen’. Via: https://vestinggorinchem.nl/werkgroep/artikelen .
Stamkot, Bert, Gorcum in vroeger jaren. Van Geyt productions, Hulst, 1994.
Stamkot, Bert, ‘De ontstaansgeschiedenis van Gorinchem, aflevering II, “Van Arkel’s Oude Veste”’. In: Oud-Gorcum Varia 22 (2005-3) 62, pp.157-185.