Gorinchem is een vestingstad met diverse bijzonderheden, waarvan sommigen nog verborgen zijn. Zo ook een schijnbaar onbelangrijk stuk beton, wat tussen het groen verscholen uit de grond steekt langs het wandelpad op Bastion 11 bij de Vijfde Uitgang.
Geschiedenis
Algemeen
Na de Eerste Wereldoorlog, was het duidelijk geworden, dat het door de meer precieze en veel krachtiger moderne artillerie en het ontstaan van een luchtwapen, het onverstandig was om troepen, munitie en wapens op een enkel punt samen te trekken, zoals dat op forten gebeurde. Enorme Duitse kanonnen, “Dikke Bertha’s” genaamd, hadden korte metten gemaakt met de Belgische en Franse forten. Bovendien was het luchtwapen ontwikkeld van gebruik voor verkennings- doeleinden tot gebruik voor bombardementen.
Het Nederlandse leger had de ontwikkelingen nauwgezet gevolgd en verwerkte de ervaringsgegevens van de strijdende partijen in nieuwe richtlijnen en instructies.
De troepen en wapens moesten meer verspreid worden opgesteld in kleinere posities en loopgraven. Maar ook dan was er extra bescherming nodig tegen veldartillerie en vliegtuigen.
Belangrijke zware infanteriewapens zoals de zware mitrailleur en het antitankkanon, toegepast in permanente linies en stellingen, dienden in een beschermende betonnen kazemat opgesteld te worden.
De betonnen kazemat
De filosofie achter de Kazemat was, dat een dergelijk klein object niet de moeite waard zou zijn om hiervoor een kanon aan te laten rukken dat van voldoende zwaar kaliber was om de Kazemat kapot te kunnen schieten.
Dergelijke kanonnen waren (in die tijd) namelijk zo zwaar van gewicht, dat het transport erg veel moeite kostte. Dat ging meestal per spoor en soms moest voor het laatste stukje zelfs een nieuwe verharde weg, of een stuk smalspoor worden aangelegd.
Bovendien was zo’n klein object voor een groot kanon of een vliegtuigbom zeer moeilijk te raken. En vele verspreide kazematten vormden ook een sterke stelling, of linie.
V.I.S.
Het Nederlandse leger maakte in het Interbellum een set instructieboekjes, genaamd het “Voorschrift Inrichting Stellingen” (V.I.S.).
Het waren praktisch instructies, hoe loopgraven, veldversterkingen, schuilplaatsen en mitrailleurnesten te maken. Maar er werden ook kleine gewapendbetonnen Kazematten en betonnen schuilplaatsen in beschreven, met tekeningen van enkele standaard typen.
De volgens deze instructie en tekeningen gebouwde Kazematten worden dan ook VIS-Kazematten genoemd.
De Gorinchemse VIS-Kazemat
Eind twintigerjaren van de 20 e eeuw groeide het bedrijfsterrein van De Vries Robbé flink en men wilde ook langs de Spijksedijk richting de stad uitbreiden.
De Oostkant van de Gorinchemse vestingwal had echter nog de vestingstatus als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en hier golden de z.g. “verboden kringen” nog, ten behoeve van het vrijhouden van de schootsvelden.
Binnen de verboden kringen golden bouwbeperkingen in 3 fasen. Hoe dichter men bij de vesting kwam, hoe minder er mocht. De Vries Robbé mocht uitbreiden in de verboden kringen, mits als compensatie voor deze degradatie van de verdediging, een Kazemat gebouwd werd op kosten van De Vries Robbé en zo geschiedde.
Het werd een kazemat volgens V.I.S. deel VII, van het standaard type V, zijnde “een frontale kazemat voor mitrailleurgroep, of 1 zware mitrailleur met bediening”, echter in dit geval aangepast en ingericht voor opstelling van een kanon.
De aanschrijving was op 22 mei 1928 en de bouwkosten bedroegen 21.400 Gulden.
De kazemat werd in de borstwering van de Saillant van Bastion 11 gebouwd met het front grotendeels naar de rechterface van het Bastion gekeerd. Het schietgat was (na ampele overwegingen) zodanig gepositioneerd, dat een groot deel van zowel de Spijksedijk, als de Arkelsedijk bestreken konden worden.
Het grotere verband:
In 1922 werd de bevelstructuur van het vestingstelsel gereorganiseerd. De “Vesting Holland” kwam tot stand en de Nieuwe Hollandse Waterlinie heette vanaf 1922 het Oostfront van de Vesting Holland. Gorinchem met de VIS-kazemat was dus onderdeel van dit Oostfront Vesting Holland. Maar in het algemeen werd nog steeds gesproken van “de Hollandse Waterlinie”.
De 1e betonnen kazemat van Nederland:
Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren er al kleine betonwerken aangelegd, maar dit waren betonnen schuilplaatsen voor de infanterie, geen kazematten. Een kazemat onderscheidt zich van een schuilplaats, doordat in een kazemat een gevechtsruimte met een wapenopstelling aanwezig is.
In 1928 werden ook aanschrijvingen gedaan voor de bouw van andere VIS-kazematten in het Oostfront van de Vesting Holland, 6 stuks langs de weg Amsterdam-Laren en 6 stuks langs de weg Utrecht-De Bilt, echter deze kazematten kwamen pas in 1931 gereed.
In de periode dat de VIS-kazemat in Gorinchem werd gebouwd was men ook bezig met het ontwerp en de bouw van de bekende kazematten in de stellingen van Kornwerderzand en Den Oever, beide op de Afsluitdijk. Echter het voorlopig ontwerp hiervoor kwam in 1928 gereed, de bestekken werden in 1931 opgesteld en de 1e kazematten kwamen in 1932 gereed.
De VIS-kazemat in Gorinchem kwam in 1930 gereed en is de 1e gewapendbetonnen kazemat ooit in Nederland gebouwd, tevens de 1e kazemat gebaseerd op het V.I.S. Er zijn in de periode 1930-1938 in totaal 44 gewapendbetonnen kazematten gebouwd, gebaseerd op het V.I.S., allen in het Oostfront van de Vesting Holland (de Nieuwe Hollandse Waterlinie), echter geen enkele daarvan is identiek aan de 1e van deze serie, gebouwd in Gorinchem. Daarmee is de VIS-kazemat in Gorinchem een uniek exemplaar.
De kazemat werd voorzien van een dik grondlichaam, dat ook achter de kazemat omliep, zodat deze van alle zijden tegen directe treffers beschermd was. Echter de kazemat zelf was al gebouwd volgens een sterkteklasse van W21-28. Dat betekende, dat de kazemat bestand was tegen meerdere directe treffers van geschut met een kaliber van 21 cm en tegen enkele directe treffers van geschut met een kaliber van 28 cm.
Historische betekenis
Het moge nu wel duidelijk zijn, dat de historische betekenis van de Gorinchemse VIS-kazemat bijzonder groot is. Als het eerste gebouwde origineel van de serie VIS-kazematten is de VIS-kazemat in Gorinchem uniek.
Het is de 1e vertegenwoordiger van het nieuwe militair-strategisch denken in Nederland na de Eerste Wereldoorlog en hij vertegenwoordigt het begin van een daaruit voortvloeiende belangrijke nieuwe fase in de vestingbouwgeschiedenis in Nederland.
Een vestingbouwgeschiedenis, waaraan in het verleden al veel moeite en middelen waren besteed en in deze nieuwe fase zou ook weer een enorme inspanning worden gedaan, binnen relatief zeer korte tijd, om Nederland voor een moderne oorlog weer in een redelijk verdedigbare staat te brengen.
De financiering en realisatie zijn ook een typisch voorbeeld van de magere begroting van het Ministerie van Oorlog in die tijd van het “gebroken geweertje” en hoe daar creatief mee omgegaan werd.
De Kazemat is niet alleen door zijn aanwezigheid op de vestingwal verweven met de Gorinchemse geschiedenis, maar ook vanwege de betrokkenheid van De Vries Robbé, omdat de aanleiding voor de bouw van de Kazemat, de uitbreiding van het bedrijfsterrein van het bedrijf was, dat uiteindelijk ook op moest draaien voor de kosten van de bouw.
Na de aanleg van door aarden heuveltjes beschermde voorbereide geschutsopstellingen op de vestingwal en de aanleg van de Caponnière, bij de Grote Merwedesluis, aan het einde van de 19e eeuw, is deze VIS-kazemat de laatste Nederlandse wapenopstelling welke op de Gorinchemse vestingwal is gebouwd.
Resumé
- 1e betonnen kazemat in Nederland gebouwd en daarmee het prototype (uniek).
- Enige kazemat, in Nederland, gefinancierd door een private onderneming (de Vries Robbé).
- Een kanonkazemat (zeldzamer dan een mitrailleurkazemat)
- Eén van de twee enige kazematten, die het oude 6 cm kanon behielden.
- De laatste wapenopstelling gebouwd op de Gorinchemse vestingwal.
Met deze VIS-kazemat heeft de de vesting Gorinchem dus een nog niet geheel bovengekomen “krent in de pap”. De Werkgroep Vesting Gorinchem is een project gestart om de VIS-kazemat toegankelijk te maken voor publiek. Dat wil zeggen; dat er tijdens rondleidingen en met Open Monumentendag de VIS-kazemat van binnen te bezichtigen is. Het plan is ook, om het binnenwerk van de kazemat te conserveren en zo veel mogelijk terug te restaureren en te voorzien van een inrichting naar de originele situatie.
Wij kunnen uw steun en hulp daarbij gebruiken zie onze Sponsorpagina.