Vanaf het moment dat ons land een zelfstandige republiek werd met een “Staats” leger, gingen de vestingsteden als steunpunten fungeren ter bescherming van die staat en dus ook ter ondersteuning van dat leger. Er kwam behoefte aan voorzieningen waarin voorraden konden worden opgeslagen, om een beleg te doorstaan of om het leger te velde te kunnen voorzien uit vooraf in vestingplaatsen aangelegde voorraden. Zo werkte het ook tijdens de grote veldtochten van Napoleon. Vooraf werden in de vestingen die die veldtocht konden ondersteunen al voorraden aangelegd.
Bouwgeschiedenis ¹)
In een belangrijke vesting als Gorinchem hadden de gecommitteerde raden van de Staten van Holland dus diverse percelen met opslagloodsen en gebouwen in bezit. Sinds 1674 een terrein, voorzien van twee houten loodsen aan de Boerenstraat. Sinds 1704 de Lingewacht aan de Blauwe Torenstraat, welke niet alleen als wachthuis maar ook als turfopslag werd gebruikt. Vanaf 1747 een groot sterk pakhuis aan de Boerenstraat, tegenover de Zusterstraat.
Dit pakhuis bleek toch niet zo sterk want het werd al snel als bouwvallig gezien.
Ook was er een ongewenste situatie, omdat er ammunitie in de houten loodsen lag opgeslagen. Men besloot dus tot nieuwbouw op de het terrein, waar de houten loodsen aan de Boerenstraat stonden. De bouwtekeningen voor het nieuwe magazijn werden gemaakt door de controleur-generaal van ’s lands werken en fortificatiën, Jan Philip Prevost, die kopieerde
min of meer de constructie van het magazijn in Brielle. Tot opzichter werd aangesteld de Gorcumse metselaar Lambertus van der Hart, in september 1754 werd de bouw aanbesteed en de Gorcumse aannemer Pieter Roomer kreeg de opdracht.
In 1755 was het magazijn zelf gereed. Toen werd het afwerken van de pleinen ter weerszijden van het gebouw aanbesteed, waarbij ook het plaatsen van zes oude kannon hoorde, die als stootpalen moesten fungeren. Drie van die kanonnen waren afkomstig uit Hemert.
Dit werk werd ook weer aangenomen door Pieter Roomer. Echter twee kanonlopen zijn uiteindelijk ter weerszijden van de Waterpoort terecht gekomen, in plaats van bij het Arsenaal.
Op dit kaartfragment uit de 2e helft van de 19e eeuw is het Arsenaal als “Tuighuis” aangegeven met de Affuitloods, het Kogelplein en het Kanonplein. Rechts de Boerenstraat en links de Schuttersgracht met het bruggetje naar het Kriekenstraatje.
Op deze foto de Boerenstraat. het Arsenaal is het gebouw met de openstaande luiken op de verdieping. Links op de voorgrond de Affuitloods. Achter de muur tussen de Affuitloods en het Arsenaal was het kogelplein, waar kanonskogels in piramidevorm lagen opgestapeld. Aan de rechterzijde van het gebouw was ook zo’n plein, waar in tijd van vrede de kanonlopen werden bewaard.
Ook weten we wat er in het arsenaal werd opgeslagen, want er werd verder nog aanbesteed het maken van:
- Rekken voor 5000 snaphanen met bajonetten. Snaphanen zijn musketten met vuursteenslot. Een slot is een afvuurmechanisme.
- Rekken voor pieken.
- Rekken voor zeisen.
- Rekken voor rondstokken.
- Hangrekken voor lepels, wissers, aanzetters en aftrekkers (laadgereedschap voor kanonnen).
Het was dus een magazijn, speciaal voor de opslag van wapens, een dergelijk magazijn heet een Arsenaal het vierkante ontwerp met binnenplaats is ook typisch voor een Arsenaal.
Waarom het later “Tuighuis” is gaan heten is niet duidelijk, misschien werden er in de loop van tijd minder wapens opgeslagen en meer het paardentuig van de vestingartillerie, of werd dat daar gerepareerd. Dit is weer stof tot onderzoek. In ieder geval werd de naam Tuighuis later ook officieel gebezigd want op deze foto is het begin van een naambord boven de hoofdingang te zien, waarop staat “Rijks – Tuighuis”. In de dertiger jaren van de 20e eeuw was het de gewoonte om gebouwen en grond, die van het Ministerie van Oorlog waren, aan de duiden als “van het Rijk”. Er stonden dus ook Rijks-loodsen aan de Dalemwal, wat de militaire paardenstallen waren en de vestingwal was Rijksgrond.
Deze tekening is van 1992, waarop de vorm, de vloerbalken van de 1e verdieping en tussenwanden op de begane grond te zien zijn. Verder een doorsnede met gevelaanzicht binnen plaats. Het Arsenaal is dus een vierkant gebouw en omsluit een tevens vierkante binnenplaats. Let op het hijswiel, rechtsboven op de zolder.
Er waren twee van deze hijwielen aangebracht op tegenover elkaar liggende zolders. Het wiel is hier niet meer functioneel tegen een zijde weggezet. Achter en onder het wiel ligt de as van het wiel.
Over het wiel, tussen de rondom aangebrachte ijzers, liep een dik touw. Aan de ene kant van het wiel liep dat touw door hijsluiken tot op de begane grond. Aan de ander kant van het wiel was het korte einde.
Op de begane grond kon met paard en wagen gewoon naar binnen worden gereden, dus konden de lasten direct uit de wagen naar de 1e verdieping of de zolder gehesen worden.
Het Arsenaal was een groot magazijn en is aan elke zijde voorzien van drie van deze grote ingangen, waarvan de middelste op de binnenplaats uitkomen. Let op de kanonslopen naast de middelste ingang. De afgedankte kanonnen werden als stootpalen gebruikt tegen onvoorzichtige chauffeurs.
Op de foto hierboven is een overzicht van de binnenplaats van het Arsenaal te zien. Links naast de ingang lijkt een soort oven te zitten. Misschien een voorziening om klein smeedwerk te doen?
Hier dat gedeelte wat op een oven lijkt, wat dichterbij, Wie weet hier eventueel meer van?
Het tegenover liggend deel van de binnenplaats.
In 1944 werd de affuitloods door bommen verwoest.
Na de Tweede Wereldoorlog werd op de plaats van de Affuitloods deze voertuigenloods neergezet, op de hoeken voorzien van stootpalen in de vorm van de kanonslopen, die voorheen bij de Waterpoort stonden. Op deze foto aan de Schuttersgracht/Krabsteeg zijde.
En in kleur aan de Boerenstraat. Aa de roestgrens op het kanon is te zien, dat dit bij de Waterpoort dieper in de rond stond.
Op 26 januari 1954 brak er brand uit op de bovenverdieping in het Tuighuis.
De brand werd in eerste instantie door militair personeel bestreden met water en brandblusapparaten, maar ook de gealarmeerde brandweer verscheen en begon bluswerkzaamheden. Intussen kwamen de militairen in looppas uit de kazerne om te helpen en werd het arsenaal ontruimt, waarbij alles op straat werd gezet, onder andere afweer kanonnen, kisten met accu’s, radio-apparaten, bergen kledingstukken en een handkar met schoeisel.
De “afweerkanonnen” zullen luchtafweer kanonnen zijn geweest van de luchtdoelartillerie, die in Gorinchem was gelegerd.
Waarschijnlijk Schuttersgrachtzijde. Links een militaire vrachtwagen. Het Arsenaal fungeerde eigenlijk vanaf de jaren dertig als MOB-complex. Dat wil zeggen, dat goederen lagen opgeslagen, die nodig waren bij mobilisatie. Nederland had namelijk een klein beroepsleger, waaruit in oorlogstijd een groot dienstplichtigenleger gevormd moest worden, wat gebeurde tijdens een mobilisatie. Dan had men dus voor zoveel soldaten meer ook spullen nodig aan kleding, persoonlijke uitrusting en wapens, maar ook artillerie, voertuigen, etc.
Op deze foto van 1964 was hier ook een benzinepomp en op het voormalig kogelplein een onderhoudsgarage voor de militaire voertuigen van het garnizoen. Het garnizoen bestond toen voornamelijk uit het Radio Bataljon, wat ook een radioreparatie= en onderhoudswerkplaats had in het Arsenaal aan de zijde van de Schuttersgracht.
Op deze foto is te zien, dat de muur met poort naar het kanonnenplein een keer is vervangen door een hek.
Het Arsenaal in de huidige staat verbouwd tot woonblok met appartementen.