De Smakheulkazerne

Hier, op de hoek van de Westwagenstraat en de Smakheul, stond vroeger de Smakheulkazerne, een over het algemeen wat minder bekende kazerne, dan de Willemskazerne en de Citadelkazerne, welke op het Kazerneplein stonden. Hieronder volgt de geschiedenis van de Smakheulkazerne aan de Westwagenstraat.

Voordat de Smakheulkazerne hier werd gebouwd was op die plek de Smak- en Houwbrug en stonden daar de gebouwen “De Vergulde Gecroonde Cop” dat later “De Veerschuit” heette en “Het Cartouw”. ¹

Op 7 juli 1813 wordt het terrein en gebouw door het Departement van de Monden van de Maas (“Departement des bouches de la Meuse”) per onderhandse akte gekocht van Geertrui van Maren.

Na het vertrek van de brigade Franse Gendarmerie, bij de overgave  van de Vesting aan het Pruisische leger op 20 februari 1814, gaat de Gemeente Gorinchem het gebruiken. Maar er blijft toch steeds een connectie met de militairen in Gorinchem. Bij de invoering van het Kadaster in 1832 wordt de Gemeente Gorinchem als eigenaar geregistreerd van perceel: Gorinchem Sectie D nummer 774.

In 1854 wordt voor de eerste keer afgevraagd of het huis en erf, dan in gebruik als Stadstekenschool en magazijn voor wapens en kleding van de Schutterij, wel eigendom is van de gemeente. Er volgt een onderzoek, waarop de gemeente onder andere onderstaand antwoord geeft, maar er komt nog geen verandering in de tenaamstelling van het perceel.

Op 9 april 1869 komt er van de huurder van het gebouw, de geweermaker D.J. Nieuwstad, een verzoek. Tot aan dat moment huurt hij het huis aan de Smakheul van jaar tot jaar, voor fl. 32.- per jaar.

Hij staat op het punt om na veertig jaar “diensttijd” te worden gepensioneerd. Om zijn gezin te kunnen onderhouden wil hij een zaak in het huis beginnen, daarom verzoekt hij om het huis voor langere tijd te mogen huren. ⁶ De vaste Raadscommissie van financiën adviseert op 20 april 1869 de gemeenteraad om geen verandering aan te brengen in de wijze van verhuur. ⁷

Door dit verzoek stelt de gemeenteraad op 25 mei 1869 aan Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland de vraag of zij rechtsopvolgers zijn van het Departement van de Monden van de Maas. De gemeenteraad stelt dat het eigendomsrecht van de gemeente alleen maar berust op verjaring en men wil dat niet toepassen.

Zij antwoorden dat de aankoop door genoemd Departement is gedaan in algemeen Rijks belang en dat de kooppenningen indertijd door het Rijk moeten zijn betaald. Zij menen daardoor geen rechten op het perceel en het gebouw te hebben. ⁹

Op 1 juli 1869 gaat er een brief naar Binnenlandse Zaken. Hierin wordt ook aangegeven dat de gemeente het recht op verjaring niet wil toepassen. Men vraagt of het Rijk de opvolger is geworden van genoemd Departement en daardoor nu eigenaar van het perceel is.

Deze brief wordt door de minister van Binnenlandse Zaken doorgestuurd naar de minister van Financiën. Deze antwoordt op 22 juli 1872. Volgens hem is de Staat der Nederlanden opvolger van het Departement van de Monden van de Maas. Het gebouw is tussen 1814 en 1826 door de Gemeente gebruikt voor de opslag van kazernefournitouren, maar bleef eigendom van het Rijk. Het gebouw is na 1826 niet teruggegeven aan het Rijk. Waarom dat dit is verzuimd is ook bij het Departement van Oorlog niet na te gaan. De minister verzoekt om zijn bevindingen in de gemeenteraad te bespreken. ¹¹ De gemeenteraad gaat op 16 augustus akkoord en de huur wordt op 17 augustus opgezegd en einde huur is medio april 1873.

Het lijkt erop dat de heer Nieuwstad door zijn aanvraag voor langere huur, de overgang van het gebouw naar het Rijk heeft bevorderd, maar hij gaat akkoord en zorgt dat het huis medio april 1873 (hij schrijft foutief 1872) ontruimd zal zijn. ¹³

De tenaamstelling bij het Kadaster wordt aangepast met een akte van rectificatie, vanaf  1 mei 1873 is het eigendom dus eindelijk geregeld.

Omdat de zolder van de Willemskazerne dreigt te bezwijken door de opslag van militaire kleding, vraagt de garnizoenskommandant luitenant-kolonel P.M. Netscher op 27 februari 1874 of de gemeente tijdelijk een lokaal, dat kan dienen als kledingmagazijn, ter beschikking kan stellen. Men kan dan 24.000 kg. kleding verplaatsen. Officieus meldt hij dat er plannen in bewerking zijn voor de bouw van een nieuw kledingmagazijn achter de Willemskazerne.

Op 30 november 1874 biedt het gemeentebestuur aan om het gebouw van de  armenschool op de Havendijk aan het Rijk te verkopen voor opslag van kleding, maar de minister van Oorlog geeft aan dat men een kledingmagazijn aan de Smakheul gaat bouwen. In begin 1875 wordt de sloop van het bestaande gebouw te koop aangeboden.

Kort daarna wordt de aanbesteding gedaan voor de bouw van een kledingmagazijn. De bouw wordt aangenomen door meester-metselaar J. Schouwenburg.

Uitsnede uit bouwtekening. Links een langsdoorsnede, kijkende richting binnenzijde van de oostelijke gevel. Aan de rechterkant is het bruggetje te zien dat naar het terrein achter de Willemskazerne ging. Rechts op de tekening de voorgevel aan de Westwagenstraat.

Voor de aanvang van de bouw behandelen Burgemeester en Wethouders een verzoek van de aannemer. Zij besluiten dat er een schutting langs de stadsgracht mag worden gebouwd. Bouwmaterialen mogen op het Melkpad worden opgeslagen als deze maar weg zijn op 1 november in verband met de jaarmarkt en de kermis. Ook krijgt men toestemming om een riool op de gracht uit laten komen en de genoemde brug te bouwen.

Na het rooien van 2 bomen kon de bouw een aanvang nemen¹⁷.

In oktober 1875 is volgens een advertentie het kledingmagazijn nog in de Willemskazerne. De bouw van het kledingmagazijn aan de Smakheul blijkt medio 1876 klaar te zijn, want dan is er een aanbesteding voor het overbrengen van onder andere stellingen uit de Willemskazerne naar het kledingmagazijn aan de Smakheul. Vanaf dat moment is het nieuwe gebouw in gebruik bij het garnizoen.

Het wordt in stukken en advertenties steeds “Kazerne Smakheul”, “Kazerne aan de Smakheul” en “Gebouw aan de Smakheul” genoemd. Pas in 1951 wordt de naam Smakheulkazerne vastgesteld.

Het gebouw was niet alleen kledingmagazijn, maar werd ook als Regiments-bibliotheek en voor bijeenkomsten gebruikt.

In 1926 blijkt het leeg te staan en in 1927 is er tijdelijk in de kazerne de “Christelijke school voor Lager Onderwijs” geweest. Dit tijdens de restauratie van de school aan de Verlengde Pompstraat.

Tijdens de bezetting van 1940-1945 deed de kazerne ook dienst als ziekenhuis.

Na de bezetting was de kazerne tijdelijk in gebruik voor opvang van lijders aan Typhus. Dit werd gecoördineerd door de in Gorinchem bekende arts Aberson.

Hierna krijgt de kazerne zijn uiteindelijke bestemming. In 1950 is de aanbesteding tot verbouw als officiersmess met tevens slaapkamers. In 1951 werd deze als zodanig in gebruik genomen en bleef dit tot het vertrek van het garnizoen in 1967.

Op deze foto staan de koks op het bruggetje dat naar de achteringang van de Smakheulkazerne leidde. Op het bordje is net “OFFICIERS MESS” te lezen.

Na de afbraak van de Willemskazerne was de achterkant van de Smakheulkazerne goed te zien.

Na het vertrek van het garnizoen in 1967 werden in 1969 de kazernes op het kazerneplein afgebroken. Deze waren eigendom van de gemeente Gorinchem. De Smakheulkazerne was nog in het bezit van het Rijk en pas na de verkoop aan de Gemeente Gorinchem in 1973 kon ook de Smakheulkazerne worden afgebroken.

Na de sloop werd de vrijgekomen ruimte gebruikt als buslus en uitgang van de parkeerplaats op het Kazerneplein. Daar zijn later een parkeergarage en woningen gebouwd, de doorgang is hierdoor nog steeds in gebruik.

De naam Smakheul komt van het Smakken (dobbelen). Op de plaats waar later de kazerne stond werden in de 17e en 18e eeuw door schippers gedobbeld wie er aan de beurt was voor een vracht.²⁰
Deze bewering wordt niet door iedereen als juist beschouwd.

Met dank aan Barend Bode voor het medeverzamelen van de documenten.

Geschreven door: Joop Kuijntjes.
Redactie: Guus Haandrikman en Hugo Ouwerkerk

Werkgroep Vesting Gorinchem.
Onderdeel van de Historische Vereniging Oud-Gorcum.

Bronnen:

1. 1. 1. W.F. Emck, Oude namen van huizen en straten in Gorinchem, 1914 blz. 65 en 66.
      2. Regionaal Archief Gorinchem (RAG). Registers van eigendomsovergang van gebouwde en ongebouwde eigendommen, 1818 -1832. Archiefnummer 90 deel 1.
      3. https://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/rce-mediabank titel: Kadastrale kaart 1811-1832: oorspronkelijke aanwijzende tafel Gorinchem, Zuid Holland, sectie D, blad 023 (OAT08045D023)
      4. https://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/rce-mediabank titel: Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Gorinchem, Zuid Holland, sectie D, blad 01 (MIN08045D01)
      5. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Regeeringscolleges. Uitgaande brieven van stadsbestuur, 1812-1916. Hoofdstuk 31, 78.43, Jaar 1854, Nummer 749.
      6. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Inkomende stukken, Hoofdstuk 31.71, Jaar 1869, Rubriek 55, Nummer 770.
      7. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Inkomende stukken, Hoofdstuk 31.71, Jaar 1869, Rubriek 55, Geen nummer.
      8. RAG, Archief gemeentebestuurGorinchem, Regeeringscolleges. Uitgaande brieven van stadsbestuur, 1812-1916. Hoofdstuk 31, 78.58, Jaar 1869, Nummer 1437.
      9. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Inkomende stukken, Hoofdstuk 31.71, Jaar 1869, Rubriek 55, Nummer 1261.
      10. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Regeeringscolleges. Uitgaande brieven van stadsbestuur, 1812-1916. Hoofdstuk 31, 78.58, Jaar 1869, Nummer 1736.
      11. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Inkomende stukken, Hoofdstuk 31, Nummer 71, Jaar 1872, Rubriek 55, nummer 948.
      12. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Regeeringscolleges. Uitgaande brieven van stadsbestuur, 1812-1916. Hoofdstuk 31, 78.61, Jaar 1872, Nummer 1472.
      13. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Inkomende stukken, Hoofdstuk 31.71, Jaar 1872, Rubriek 55, Nummer 1046.
      14. Digitaal krantenarchief, Regionaal Archief Gorinchem.
      15. Nederlandsche staatscourant. 12-07-1875 “Nederlandsche staatscourant”. ‘s-Gravenhage, 12-07-1875. Geraadpleegd op Delpher op 05-05-2022.
      16. Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage, 19-07-1875
          BERIGTEN UIT DB PROVINCIEN.. “Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage”. ‘s-Gravenhage, 19-07-1875, p. 2. Geraadpleegd op Delpher op 05-05-2022.
      17. RAG, Archief gemeentebestuur Gorinchem, Inkomende stukken, Hoofdstuk 31. Jaar 1875, Rubriek 39, Nummer 946.
      18. Uitsnede uit: Over de medische en sociale hulp aan de Nederlandse burgerbevolking. “Nieuwsbulletin”. Gorinchem, 26-05-1945, p. 3. Geraadpleegd op Delpher op 10-04-2022.
      19. RAG. Bouwvergunning nummer 2164.
      20. RAG. Artikel over restauratie Westwagenstraat 77, door gemeentearchivaris A.J. Busch. Gorcumse Courant 02-05-1979.