De Citadelkazerne

Om reden dat de Willemskazerne te weinig ruimte bood voor de in Gorinchem te legeren soldaten, werd op 29 december 1899 door de kapitein Eerst Aanwezend ingenieur te Gorinchem, namens de Minister van Oorlog vergunning aangevraagd voor het stichten van een tweede gebouw op het Kazerneplein.

Het nieuwe gebouw zou tegenover de Willemskazerne komen te staan en om meer ruimte hiervoor te creëren zou de sloot, die om het Kazerneplein loopt aan die zijde moeten worden gedempt en vervangen worden door een riool. De langs de sloot staande bomen moesten ook worden verwijderd en de zich daar bevindende toegang tot het Kazerneplein zou moeten worden verlegd naar de Struisvogelstraat.

 

Detail van de bestekstekening uit het jaar 1900. Regionaal Archief Gorinchem, THA 0-138.

 

Deze aanvraag werd tijdens de raadszitting van 26 januari besproken en tegen het verlenen van een vergunning was geen bezwaar 1 . Op vrijdag 18 mei 1900 was de aanbesteding tegen een begroting van f 55.800 2.

 

Tekening uit 1901. Regionaal Archief Gorinchem, THA0-136.

 

Boven de ingang van de Citadelkazerne is een ornament te zien. Dit ornament verbeeldt de heroïsche verdediging van de Citadel van Antwerpen door de Nederlandse vestingartillerie tegen een beleg door een Frans leger, wat tijdens de Belgische opstand de Belgen te hulp schoot in 1832.

 

Detail ingangspartij.


Fotocollectie Regionaal Archief Gorinchem, F16038.1.

Het ornament boven de ingang van de kazerne is een reproductie van het originele ereblijk, wat bij Koninklijk Besluit no. 43 van 7 augustus 1896  namens de koningin werd geschonken aan het 3e Regiment Vestingartillerie, wat sinds 1881 in Gorinchem gelegerd was.

De vesting Gorinchem had sinds 1830 een binding met de artillerie, want toen werd te Gorinchem het Bataljon Vrijwillige Artilleristen opgericht, wat zou moeten gaan bestaan uit 8 compagnieën 3.

Bij de onthulling van het ereblijk op het kazerneplein, houdt kolonel Schoch een toespraak en noemt hierin een kanonnier Hans van Leeuwen, die een Gorcumer zou zijn en die tijdens het beleg van de Citadel van Antwerpen een heldendaad verricht zou hebben.

Toen een vijandelijke bom één der buskruitmagazijnen doorsloeg en dood en verderf dreigde te verspreiden, heeft hij deze opgenomen en in de gracht gegooid. Met deze koelbloedige daad redde hij het leven van zijn krijgsmakkers’ 4.

Het originele ereblijk was geplaatst op de 1e verdieping van de Hoofdwacht, waar toen de bibliotheek van het regiment gevestigd was 5.

 

Het originele ereblijk staat nu bij de KMA te Breda. Foto Joop Kuijntjes.
Het originele ornament van de Citadelkazerne is ook gered en staat in het Artilleriemuseum op schietkamp Oldenbroek.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De kazerne werd dan ook de Citadelkazerne genoemd en was bedoeld voor de huisvesting van het personeel van het 3e Regiment Vestingartillerie. Echter in het begin werd de kazerne ook nog wel gewoon de “nieuwe kazerne” genoemd, als op onderstaande ansichtkaart.

Ansichtkaart, collectie Barry van Baalen.
De Citadelkazerne in 1910. Fotocollectie Regionaal Archief Gorinchem, F16004.

 

Linksonder de adjudantswoning en midden boven het kantinegebouw. Foto ca. 1930. Fotocollectie regionaal Archief Gorinchem, F2989.

 

In 1917 wordt er aan de linkerzijde van de Citadelkazerne nog een adjudantswoning gebouwd en aan de westzijde van het Kazerneplein een kantinegebouw met een deel voor onderofficieren en een deel voor de manschappen.

In 1920 is de Citadelkazerne het domein van het 4e bataljon van het 1e Regiment Vestingartillerie onder majoor Vis.

 

Maar ook de Torpedisten poseren voor de Citadelkazerne in 1920. Fotocollectie Wouter van Hees.

 

Bij de reorganisatie van de artillerie 1922, werd de vestingartillerie opgeheven en  verhuisde het gedenkteken van de verdediging van de Citadel van Antwerpen van Gorinchem naar de KMA te Breda6.

In Gorinchem wordt het 1e Regiment Vestingartillerie gewijzigd in 1 R.O.A. (het 1e Regiment Onbereden Artillerie). Echter 1e bataljon (1-1 ROA) stamt rechtstreeks af van de 5e compagnie, van het 3e Bataljon Artillerie Nationale Militie, wat meevocht bij de Citadel van Antwerpen en voert dus als traditie Citadel van Antwerpen 7. Men is dus nog goed thuis in de Citadelkazerne.

 

Artilleristen voor de ingang van de Citadelkazerne. Fotocollectie Barry van Baalen.

 

Echter in 1933 wordt het 1e Regiment Onbereden Artillerie opgeheven en op vrijdag 24 maart wordt een afscheidsplechtigheid gehouden onder leiding van majoor Benta van den Bergh  in aanwezigheid van de commandant van de 3e divisie, generaal-majoor van Ermel Scherer, zijn adjudant en de commandant van de 3e Artilleriebrigade uit Breda.

Van het Gorinchemse gemeentebestuur waren aanwezig de burgemeester, een wethouder en de gemeentesecretaris. De burgermeester roemde in zijn toespraak de aangename samenwerking tussen het garnizoen en het gemeentebestuur en gaf aan met leedwezen het regiment te zien vertrekken, welk vertrek ook een groot nadeel voor Gorinchem zal zijn 8.

De Citadelkazerne komt al snel weer in gebruik, want in de Nieuwe Gorcumse Courant wordt per advertentie, door de kapitein Eerstaanwezend-Ingenieur L.J. de Lagh aangekondigd dat op 8 november het “bureel” der Genie wordt verplaatst van de bovenzalen van het stadhuis aan de Grote Markt naar het “voorgebouw van de Willemskazerne” (Citadelkazerne) 9.

 

Citadelkazerne 1930, Regionaal Archief Gorinchem, F16002.1.

 

Er schijnt nog ruimte over te zijn, want in 1937 worden er in de Citadelkazerne culturele cursussen voor werkelozen gegeven 10 en ook de “Gorinchemsche Scheidsrechters Vereniging” (GSV) geeft een cursus indoortraining in de kazerne in de winter 1937/1938 11.

Of deze laatste activiteit ook geheel doorgang heeft kunnen vinden is de vraag, want op 7 december 1937 werden er Spaanse vluchtelingen uit de Spaanse burgeroorlog in de Citadelkazerne ondergebracht 12.

In het Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken van 17 december 1937 wordt gemeld, dat het in de verwachting ligt, dat het Gorinchemse garnizoen binnenkort met 4 compagnieën geneeskundige troepen vanuit Utrecht en Breda, versterkt gaat worden, maar dat er vooralsnog 53 Spaanse vluchtelingen in de Citadelkazerne verblijven 13.

Eindelijk is het dan zover, nadat de militaire activiteit in Gorinchem, die bijna vijf jaar lang op een heel laag pitje stond, met alleen de schoolcompagnie Torpedisten, een detachement  Marechaussee en het bureel der Genie als garnizoen, is het volgens de krant de Gorcumer van 19 februari 1938 dan een feit dat een bataljon geneeskundige troepen en de gasschool naar Gorinchem komen.

Dat zijn bij elkaar ca. 500 man, waarmee de kazernes, waaronder de Citadelkazerne weer normaal bezet zullen zijn. Dit wordt als een zeer positieve ontwikkeling voor Gorinchem gezien men schrijft: “De garnizoensuitbreiding kan mede een factor zijn van hernieuwde groei en bloei van Gorkum”.

Donderdag 9 juni komt het bataljon geneeskundige troepen per trein aan op het Stationsplein te Gorinchem en doet, begeleid door de koninklijke Harmonie de Bazuin op grootse wijze zijn intrede in Gorinchem. Van de openbare gebouwen en vele huizen wapperde de driekleur.

Er werd een mars door de stad gedaan en gedefileerd voor de autoriteiten op de Grote Markt, waarna de militairen zich opstelden op het kazerneplein, om aldaar toegesproken te worden door Generaal-Majoor Praag en door de burgermeester van Gorinchem 14.

 

Film van de intocht der Geneeskundige troepen in Gorinchem op donderdag 9 juni 1938. Bron: www. openbeelden.nl

 

Van dit voor Gorinchem heugelijk gebeuren is zelfs een film gemaakt, klik op de afbeelding.

In de krant de Gorcumer van 9 maart 1938 wordt aangekondigd, dat het bureel der Genie zal verhuizen vanuit de Citadelkazerne naar de Hoofdwacht en dat de Willemskazerne een grote verbouwing zal ondergaan, terwijl ook aan de Citadelkazerne kleine wijzigingen zullen worden uitgevoerd 15. De geneeskundige troepen betrekken dus ook de Citadelkazerne.

 

Deze jongens voor de Citadelkazerne zijn waarschijnlijk Pontonniers. Herkomst afbeelding is onbekend.

 

Tijdens de mobilisatie 1939/1940 blijken er ook Pontonniers in de Citadelkazerne te verblijven, tegen Kerstmis staat er dan een gigantische kerstboom op het Kazerneplein en de Pontonniers die tijdens de kerstdagen dienst moeten doen, hadden ook hun kamers in kerstsfeer versierd 16.

Over het gebruik van de kazerne tijdens de bezetting is er weinig in de kranten te vinden, alleen dat deze in 1944 als militair hospitaal in gebruik is 17.

 

De Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, opgesteld voor de Citadelkazerne. Regionaal Archief Gorinchem, F3722.1.

 

Tijdens de bevrijding werd kazerne direct in gebruik genomen door het verzet, inmiddels georganiseerd in de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (NBS), kortweg BS genoemd. De BS werd in de Citadelkazerne gelegerd, terwijl de Willemskazerne werd gebruikt als gevangenis voor NSB-ers e.d.18.

In 1947 huist er een compagnie Pioniers (Genie) in de Citadelkazerne en zijn er twee compagnieën van het 1e regiment Infanterie in de Willemskazerne ondergebracht, samen met nog een detachement Pontonniers 19.

Op 18 mei 1949 worden tijdelijk 400 à 500 soldaten in de Citadelkazerne ondergebracht, die uitgezonden gaan worden naar Nederlands Indië 20.

In september 1950 is er een aanbesteding van het uitvoeren van voorzieningen aan kazernes in Gorinchem. Ook aan de Citadelkazerne worden “voorzieningen” uitgevoerd door de laagste inschrijver, de firma. C. de Groot en zonen uit Gorcum 21. Dit is schijnbaar nodig voor de nieuwe bewoners, de schoolcompagnie van het 2e Regiment Pontonniers. De garnizoenscommandant is dan luitenant-kolonel J.A. de Bruine, commandant van het in oprichting zijnde Regiment Lichte Luchtdoelartillerie “Hoek van Holland”. De LUA zou ondergebracht worden in de Willemskazerne, terwijl ook de Gasschool, de kazerne in de Katerstraat en het Tuighuis (Arsenaal) aan de Boerenstraat voor hen gereserveerd zijn 22.

 

15 februari 1951 is er een ceremonie voor de Citadelkazerne als onderdeel van de ouderdag van het bataljon Lichte LuA “Hoek van Holland” en tegelijk de presentatie van het bataljon aan de Gorinchemse bevolking. Er was dan ook een defilé van de troepen op de Grote Markt, waarbij namens de Gorinchemse bevolking muziekinstrumenten aangeboden werden ter vorming van een drumband. Fotocollectie Nationaal Archief. Nummer toegang 2.24.01.09 . Bestanddeelnummer 904-4368.

 

In 1952 komt de nieuwe kazerne voor de Pontonniers te Keizersveer gereed. Het 2e regiment pontonniers, waarvan onderdelen in Gorinchem en in Dordrecht in Garnizoen zijn vertrekken daarheen, dus ook de schoolcompagnie der Pontonniers vertrekt uit de Citadelkazerne die dus weer leeg komt te staan 23. In juni 1953 vertrekt ook de dan in de Willemskazerne gelegerde Lichte Luchtdoelartillerie van het Regiment Kornwerderzand uit Gorinchem en staan beide kazernes enige tijd leeg. Het is echter de bedoeling dat de 928e afdeling Lichte Luchtdoelartillerie naar Gorinchem komt 24.

Hoewel het arriveren van deze afdeling niet in de kranten als zodanig wordt gemeld, is er op 4 december 1953 een mars met voorop het muziekkorps van de Genie uit ’s Hertogenbosch, als officiële kennismaking met de burgerij van Gorinchem. De Citadelkazerne zal dan ook door de LUA in gebruik genomen zijn 25. Echter op 9 januari 1954 wordt er weer een mars met het eigen muziekkorps voorop gehouden en is er sprake van deelname door een dubbelbatterij te voet van de 135e afdeling Lichte Luchtdoel Artillerie, dus hieruit valt de concluderen dat in plaats van de eerder genoemde 928e afdeling dus de 135e afdeling naar Gorinchem is gekomen. De batterij stond onder leiding van een daarna nog lang bekende naam in Gorinchem, de Onderluitenant Van Asdonck 26.

 

Militairen van de Luchtdoelartillerie, opgesteld voor de Willemskazerne met zoeklichten onder canvas hoezen. Ansichtkaart collectie Barry van Baalen.

 

In oktober 1955 is de 135e afdeling Lichte Luchtdoelartillerie aan het vertrekken en komt er weer een nieuw garnizoen. In de krant wordt aangekondigd dat een paraat onderdeel van de verbindingsdienst naar Gorinchem zal komen en de staf van een munitiebataljon, totaal ongeveer 250 militairen en tezamen met de het blijvende deel van het garnizoen, totaal 300 militairen 27.

De krant van 5 december 1955 meldde dat er met “stille trom” een nieuw garnizoen was gekomen, waarvoor weer ontspanningsavonden georganiseerd zouden gaan worden. Dit garnizoen bestond voor het grootste deel uit het 105 Verbindingsverkenningsbataljon van de Verbindingsdienst, wat zijn intrek nam in de Citadelkazerne.

Niemand in Gorinchem wist dat dit geen gewoon onderdeel was van de verbindingsdienst, de geheimhouding was dan ook streng en goed geregeld. Deze militairen hadden geheime taken.

Een taak was toen het afluisteren van de eigen verbindingen van de Landmacht, om te controleren of de militairen zich wel aan de protocollen voor radioverbindingen hielden, zodat een vijand hier geen bijzondere informatie uit zo kunnen halen.

De andere taak was het afluisteren van radioverbindingen van de Russische- en DDR-legereenheden in Oost-Duitsland.

De Citadelkazerne als ansichtkaart in 1958, achterop gestempeld 905., want 105 Radioverkenningsbataljon was in 1957 van naam veranderd in 905 Radioverkenningscompagnie. Collectie Werkgroep Vesting Gorinchem.

 

Ook werden de rekruten, die van de opleiding van de Verbindingsdienst in Ede afkwamen, in Gorinchem verder opgeleid. Hiertoe werd in de Citadelkazerne ook een klaslokaaltje ingericht om les te geven. Men leerde het Russische alfabet en werd ook getraind in het sneller opnemen van morsecode en dan vooral cijfers, omdat de Russische geheime code een cijfercode was 28.

 

Een manschappenkamer in de Citadelkazerne in 1963, waar het er onder de dienstplichtigen wat minder gedisciplineerd aan toe ging. Foto Piet van Willigen. De naam van het radioverkenningsbateljon werd tijdens de Gorinchemseperiode meerdere keren gewijzigd en in 1963 was de naam ‘890 Radiocompagnie’.

 

Dit garnizoen bleef lang in Gorinchem, maar in november 1967 ging men vertrekken en er was op 9 november een afscheidsceremonie. Dat betekende gelijk de opheffing van Gorinchem als garnizoensplaats 29.

De Citadelkazerne en ook de overige kazernes kwamen leeg te staan en stonden op de nominatie om gesloopt te worden, want het gemeentebestuur had bouwplannen voor de binnenstad.

Een tijdje wordt er tussen de gemeente Gorinchem en het Rijk gesteggeld over de eigendomskwestie en de toestemming tot sloop van de kazernes. Maar op 20 juni 1969 wordt aan de sloop van deze “holen van ontucht” begonnen. Dit volgens de krant het Vrije Volk, waarin ook het volgende werd gemeld: “De lege kazernes waren een geliefd oord voor jeugdige, al dan niet verliefde Gorkumers”. De eerste kernachtige uitspraak zal waarschijnlijk toe te schrijven zijn aan een markant persoon binnen het Gorinchemse gemeentebestuur, om deze uitspraak vervolgens met genoegen in deze krant aan te halen 30.

Op 12 november 1969 is de Willemskazerne neergehaald en is men bezig met de sloop van de Smakheulkazerne, echter de Citadelkazerne staat nog fier overeind 31.

I.v.m. de gebrekkige gymnastiekaccommodatie in de binnenstad is er in de gemeenteraad nog een tijdje discussie over het wel of niet slopen van het militaire gymnastieklokaal, echter uiteindelijk wordt dit ook gesloopt.

Als één der laatste nog overeind staande “holen van ontucht” krijgt de  Citadelkazerne in Gorinchem een roemloos einde. Foto Piet van Heijst.

 

In het Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken van 31-12-1970 werd gemeld dat toen ook de Citadelkazerne en het gymnastiekgebouw geheel waren afgebroken 32. En daarmee komt er dus ook een eind aan deze beschrijving van de geschiedenis van de Citadelkazerne binnen de vesting Gorinchem.

Auteur:                               Hugo Ouwerkerk.

Redactie:            Joop Kuijntjes.

Voor meer informatie over het Verbindingsverkennigsbataljon of Radiocompagnie, dan wel de afluisteraars, zie: https://luisterpostgorinchem.wordpress.com/

 

Annotaties:

1 Nieuwe Gorcumse Courant 28-01-1900 pagina 2.

2 Advertentieblad 11-05-1900 pagina 3.

3 Bredasche Courant 24-10-1830.

4 Nieuwe Gorcumse Courant 24-09-1899 pagina 4.

5 De Sleutel van Holland, militaire gebouwen in Gorinchem, door Jenneke de Jong.
   Gorcumse monumentenreeks. © 1996 Stichting Merewade, Gorinchem.

6 Nieuwe Gorcumse Courant, 17-12-1920, pagina 2.

7 “Onze verdwijnende Vesting-Artillerie” door  V. G. de Bas, Kapitein der Artillerie.
   Nieuwe Rotterdamsche Courant, 14-12-1927. Geraadpleegd op Delpher,
   https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010029397:mpeg21:a0164

8 De Gorcumer 25-03-1933, pagina 1.

9 Nieuwsblad voor Gorinchem en Omstreken 03-11-1933, pagina 2.

10 Nieuwe Gorcumse Courant 02-04-1937, pagina 4.

11 De 5 Rivieren 02-11-1937, pagina 5.

12 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken, 08-12-1937, pagina 2.

13 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken, 17-12-1937, pagina 2.

14 De 5 Rivieren 02-11-1937, pagina 5.

15 De Gorcumer, 10-06-1938, pagina 5.

16 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 29-12-1939, pagina 4.

17 De Partizaan, 10-11-1945, pagina 2.

18 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 08 en 09-05-1945, pagina 1.

19 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 27-10-1947, pagina 1.

20 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 18-05-1949, pagina 1.

21 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 21-08-1950, pagina 1.

22 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 03-11-1950, pagina 1.

23 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 04-04-1952, pagina 1.

24 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 06-06-1953, pagina 1.

25 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 07-12-1953, pagina 1.

26 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 11-01-1954, pagina 1.

27 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 12-10-1955, pagina 1.

28 Interviews met oudgedienden, afgenomen door de Werkgroep Vesting Gorinchem.

29 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 10-11-1967, pagina 1.

30 Het Vrije Volk, 23-06-1969, pagina 7.

31 Het Vrije Volk, 12-11-1969, pagina 7.

32 Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken 31-12-1970, pagina 17.