De vestinggeschiedenis

Geschiedenis en beschrijving van de vestingwerken van Gorinchem

---

Het ontstaan van de vesting

In de middeleeuwen was Gorinchem al een sterke stad met stevige stadsmuren, vele torens en diverse poorten. Er waren ook geweldige kastelen, als laatste het kasteel De Blauwe Toren (links). Maar deze verdedigingswerken waren al sterk verouderd, toen op 26 juni 1572 kapitein Marinus Brandt van de Watergeuzen met 13 schepen voor Gorinchem verscheen. Na een kort beraad werden de geuzen in de stad gelaten en koos de op het marktplein bijeengeroepen bevolking de zijde van de prins van Oranje. De stad moest in staat van verdediging worden gebracht, bestand tegen de kanonnen van die tijd. Wat te doen?
Hier begint de geschiedenis van de huidige vestingwerken van Gorinchem.

De ontwikkeling van de vesting Gorinchem

In het 4e kwartaal van de 16e eeuw waren de Spanjaarden in het offensief. Er was geen tijd te verliezen, de middeleeuwse muren van Gorinchem moesten snel vervangen worden door moderne vestingwerken. Men heeft toen voor deze tussenoplossing gekozen, om later over te gaan tot een volledig nieuw vestingplan. Maar eerst heeft men voor de stadsgracht en middeleeuwse muren, nieuwe aarden bolwerken opgeworpen, met daarvoor nog een brede gracht. Ook werd de wijde omgeving van Gorinchem onder water gezet (geïnundeerd), om de Spanjaarden op afstand te houden. Deze situatie duurde tientallen jaren, waardoor de omgeving sterk verarmde. Daarna waren prins Maurits en later prins Frederik Hendrik (de stedendwinger) succesvol in de strijd en is Gorinchem niet door de Spanjaarden belegerd.

Uiteindelijk waren de nieuwe vestingwerken in het jaar 1600 zo goed als gereed.
Het is een geweldige vestingstad geworden met een grote stadsoppervlakte, geheel omsloten door een gebastionneerd vestingstelsel volgens het (toen moderne) Oud Nederlandse systeem, voorzien van een brede gracht. De dikke rode lijn geeft aan, dat de buitenzijde van de bastions en wal van steen zijn.

Er is ook al sprake van enige voorverdedigingswerken. Linksonder zien we een Hoornwerk, aansluitend op de Wolpherensedijk, met daarvoor nog een keer water. Linksboven, bij de Kanselpoort, tot de Arkelpoort, zien we een soort staketsel (palissade) of Couvre-face in de gracht. Een Couvre-face is een smalle borstwering in de gracht, waarachter musketschutters kunnen staan. Deze borstwering beschermt ook gedeeltelijk de hoofdwal tegen directe treffers door kanonvuur. Maar dat is eigenlijk een vestingbouwonderdeel, wat pas in de latere ontwikkeling van vestingen werd toegepast.

Dit is de gravure van N. Wijdtmans, gedateerd 1600, maar is toch van later datum dan de vorige, want de Couvre-face is verdwenen en er is midden boven een verdedigingseilandje bijgekomen, dat op latere plattegronden ook blijft bestaan. Hierover later meer. Men spreekt van 11 Bastions, maar eigenlijk moeten we spreken van 11 bolwerken, want de twee grote bolwerken aan weerszijden van de Lingehaven, aan de Merwede, hebben geen Bastion-vorm, maar bestaan uit een samenstelling van vormen. Wat hier opvalt, zijn de vestingwalbekledingsmuren, welke rondom met een soort kantelen zijn weergegeven. Dit is ook op de veel latere en meer bekende plattegrond van Blaeu zo aangegeven.

Hier zien we een aanzicht van de zuidzijde van de nieuwe vesting, ook van N. Wijdtmans, waarop de kantelen op de walmuur ook duidelijk zijn aangegeven.

Een impressie van de Arkelpoort in die tijd. We zien hier ook een soort grove kantelen op de bekledingsmuur van de vestingwal en kantelen op de borstwering van de omloop van de poort.

We volgen de vestingwal tegen de klok in en komen de Kanselpoort tegen, ook weer een mooie impressie met kantelen aan de vestingwal.

Dan komen we de Waterpoort tegen, toen waarschijnlijk nog Waalpoort geheten.
Hier zien we een lage dikke toren met kantelen en een Spietorentje. Dit alles is waarschijnlijk nog een overblijfsel van de middeleeuwse stadsmuren. De toren zou als kanonplatform gebruikt kunnen zijn, ter verdediging van de haveningang.

Nog een mooie aquarel. De Nieuwe Burchtpoort, later Dalempoort genoemd. Deze ziet er ook middeleeuws uit, met zijn kantelen langs de omloop, maar is zeker rond die tijd nieuw gebouwd, want voorheen was daar geen poort. De oude Burchtpoort was meer aan de oostzijde van de stad. Links de doorgangen naar het Kleine Haventje. Ook weer de vestingwalmuur voorzien van kantelen.

Hier zijn de kantelen verdwenen. Het eerder genoemde verdedigingseilandje midden boven is hier duidelijk te zien. Een verdedigingseilandje, gelegen voor de Saillant (punt) van een Bastion werd een Demi Lune genoemd, in Nederlandse vestingtermen een Halve Maan. Het met de vestingwal verbonden via een Beer met 2 monniken en in het verlengde, ligt een 2e Beer, met 1 monnik naar de Arkelsedijk. Op deze afbeelding is ook aangegeven, dat de buitenzijde van de wallen overal van steen is, met een stenen borstwering en vele Spietorentjes. Overigens is dit een prachtige afbeelding, bekijk hem eens in de originele resolutie (2x 1 klik) en bekijk eens rustig alle details, zoals de huisjes in de Bastions, ze zijn allen verschillend, het bruggetje van de Wolpherensedijk (De Punt) naar de kade buiten de Waterpoort en de stand van de vlaggen en zeilen van de schepen, op zowel de Merwede, als de Linge. Alles klopt.

De Beer met de twee Monniken is er nu nog, aan het Paardenwater. Zo’n Beer wordt ook wel Steenen Beer genoemd. Een Beer is een bijzondere combinatie van waterbouw- en vestingbouwkundig kunstwerk. Vroeger scheidde deze Beer het Lingewater van het vestinggracht water. Waarom dat moest, volgt hieronder.

Gorinchem heeft nog een andere Beer over. Die is bij de Duveltjesgracht, niet met monniken, maar met een hek met “Pikbroek” punten. Wat was nu de functie van een Beer?
Als een vestingstad aan een rivier lag was er een probleem. Men kon de dijk niet op de vestingwal aansluiten, want dan was er een makkelijke weg voor de vijand om naar binnen te stormen. Wanneer de dijk niet op de vestingwal werd aangesloten, was er dus een gat, waardoor de rivier ongecontroleerd de polder kon overstromen.

Een Beer is dus een aansluitstuk in de vorm van een puntige stenen dijk, om het ongecontroleerde rivierwaterniveau te scheiden van het gecontroleerde waterniveau van het polderwater en de vestinggracht. De Beer was dan toch een obstakel, waar de vijand niet in grote getale overheen kon komen en dit werd dan nog verder bemoeilijkt door het plaatsen van Monniken of een puntig hek. Deze beer sluit aan op de Punt, wat vroeger gewoon de doorlopende rivierdijk was. Bij de Beer aangekomen, stopte de dijk en liep de weg omlaag, via een bruggetje over de buitengracht (Duveltjesgracht) en dan over de lage kade naar de Waterpoort.

Nog even wat vestingtermen, welke in deze beschrijving gebruikt worden:

• Saillant: hiermee wordt de punt van een Bastion bedoeld.
• Face: dit is de schuine voorzijde van een Bastion.
• Flank: dit is de zijwang van een Bastion.
• Keel: dit is de open achterzijde van een Bastion.
• Courtine: dit is de hoofdwal, welke twee Bastions met elkaar verbindt.
• Spietoren: uitkijk/wachttorentje op/aan een vestingwal.

We kijken hier van Bastion 11 naar Bastion 10. Rechts is dus de Courtine, we kijken tegen de Flank van Bastion 10 aan, maar zien ook de Face van Bastion 10, welke begint bij het donkergroene bosje. Het water is de Oostgracht.

We zien, dat de wal er uitziet als op de eerder getoonde doorsnede van een Nederlandse vestingwal en niet zoals op de Lodovico Guicciardini plattegrond uit 1625.
Er is geen stenen borstwering en de muren zijn verlaagd. Er is dus een dikke aarden borstwering, waarop nu het bovenste wandelpad is aangebracht. De stenen bekledingsmuur diende vanaf dat moment meer als bescherming tegen erosie door het rivierwater, dan als obstakel voor een vijand.

Voorbeelden van een stenen borstwering zijn er nog, waar het zo uitkwam. Dat is bij bastion 6 met de Tolkazerne, waar aan de Duveltjesgracht en aan de rivierzijde een stenen borstwering is. En ook bij de Dalempoort is een klein stukje stenen borstwering.

Oriëntatie

Voor de duidelijkheid zullen in de verdere beschrijving op deze site van de Gorinchemse vestingwerken, de bolwerken toch Bastions worden genoemd en wordt de originele nummering van de Bastions aangehouden (hier in zwarte cijfers). Verder zullen alle vestingtermen met een hoofdletter beginnen.
De Bastions zijn tegen de klok in genummerd.

De nieuwe vestingwallen werden een stuk wijder om het bebouwde gedeelte van de stad aangelegd. De zwarte lijn geeft het tracé van de middeleeuwse stadsmuren aan. Dit werd niet alleen gedaan met het oog op toekomstige uitbreiding van de huizen, maar vooral, om binnen de stadsmuren moestuinen aan te leggen. En ook vee binnen de stadsmuren te kunnen houden, ten tijde van een beleg. Hierdoor kon de stad een beleg langer uithouden.

Verdere ontwikkeling in chronologische volgorde

Het eerste gebouw binnen de vesting dat later ook een militaire functie kreeg, is de Tolkazerne in Bastion 6.
Deze is gebouwd in 1598, gedurende de bouw van de nieuwe vestingwallen.
Dit gebouw werd eerst gebruikt als “Tolhuys” voor het heffen van tol van de langs Gorinchem varende schepen.
Vanaf 1814 werd het gebouw als kazerne gebruikt, er werd een deel van een Zwitsers regiment van het vrijwilligersleger van Willem I in gevestigd, uiteindelijk oplopend tot wel 150 man.
In 1862 wordt het Tolhuys verbouwd tot artilleriekazerne en komt dan officieel te boek te staan als Tolkazerne.

Na de 80-jarige oorlog wordt Gorinchem de zuidoostelijke hoeksteen van de Hollandse Waterlinie. In het rampjaar 1672 komt er een Staats garnizoen in Gorinchem, onder leiding van veldmaarschalk Wirtz. Het bestaat uit 2 regimenten ruiters en 2 regimenten voetvolk. De Franse maarschalk markies Turenne eist op 30 juni 1672 vanuit Zaltbommel de overgave van Loevestein, Woudrichem en Gorinchem. Het antwoord van Wirtz luidde, dat hij de Franse heren zou ontvangen met kruit en lood. Op 18 augustus 1672 ondernamen de Fransen vanuit Utrecht via Vianen een aanval op Gorinchem met 17 standaarden ruiterij. Wirtz zond hen 300 man voetvolk, 3 veldstukken en 400 ruiters tegemoet. Vanuit een hinderlaag vingen zij 2 achtereenvolgende aanvallen van de Fransen op. De Fransen hadden 60 gesneuvelden te betreuren en de Staatse troepen maar 4. De Staatse troepen keerden met veel paarden en andere buit in Gorinchem terug. De Fransen kwamen niet meer bij Gorinchem in de buurt.

Op deze plattegrond uit ca. 1700 zien we een uitbreiding van de voorverdediging met Ravelijnen en aan de oostzijde van de stad een Glacis.
We tellen hier 7 verdedigingseilandjes, waarvan 5 Ravelijnen en 2 Lunetachtige vormen.

Dit is de inrichting van het 2e Ravelijn. Het is wat verwarrend, maar zowel het water van de Oostgracht, als de bovenvlakken van de borstwering zijn in blauw aangegeven. De blauwe wolkjes stellen het Glacis voor. De getallen geven de hoogten ten opzichte van N.A.P. We zien dus, dat elk Ravelijn ook van een vrij hoge borstwering was voorzien, maar lager dan de hoofdwal en hoger dan het Glacis. Die borstwering was op de flanken ingericht voor musketschutters en in de punt (Saillant) bevond zich een kanonplatform. In de kom links, kon men beschut met een bootje aanleggen, om mensen, wapens en buskruit uit- of in te laden.
Rechtsboven en rechtsonder zien we een stukje gedekte weg met Glacis en rechtsonder nog een Traverse heuveltje.

In 1704 wordt het voormalig magazijn van het Hoogheemraadschap in gebruik genomen als wachthuis ten behoeve van de landsverdediging en wordt daarna Lingewacht genoemd. Later wijzigt het gebruik in militair magazijn, maar in 1830 is het in gebruik als laboratorium voor artillerie “ernst vuurwerken”. Het blijft in militair gebruik tot 1967, wanneer het garnizoen uit Gorinchem vertrekt. Tegenwoordig is het een woonhuis.

 

Het Arsenaal (Boerenstraat 44) was het grootmagazijn voor de militaire voorraden in Gorinchem. Het is nog lang in gebruik geweest en staat ook wel bekend als MOB complex, refererend aan opslag t.b.v. mobilisatie van het Nederlandse leger. Het is een vrijwel vierkant gebouw met een binnenplaats. Tegenwoordig zijn er woningen in gemaakt.

Op bovenstaande tekening uit 1799 zien we de toegang tot Gorinchem aan de westzijde, naar de Kanselpoort. De Kanselpoort is, tegen het einde van de 19e eeuw ook afgebroken.
We zien een lange brug, die over gemetselde kolommen lijkt te lopen, met voor de poort een ophaalbrug. De brug is diverse malen door waternoden beschadigt en heeft ook op houten stellingen gelegen. Ook heeft de brug uit gemetselde bogen bestaan, net als bij de Arkelpoort.
We zien ook, dat de gracht erg breed is. Links zien we nog een stukje van Bastion 3. Dit werd weggegraven, toen de gracht werd omgevormd tot verlengstuk van het nieuw gegraven Merwedekanaal. Dit werd eind 19e eeuw gemaakt tussen de rivier de Lek en de Merwede, als onderdeel van de scheepvaartroute vanaf Amsterdam naar het zuiden.
Wanneer u de afbeelding vergroot, kunt u details aan de poort zien, zoals de speklagen in het metselwerk van het wachtgebouw en aan weerszijden van de doorgang dezelfde kolommen met versprongen metselwerk als bij de Dalempoort nu nog is te zien.

Nadering van de Arkelpoort, een tekening van Pieter Jan van Liende, midden 18e eeuw.
Het Rijksmuseum, Objectnummer RP-T-1888-A-1654.

Ook uit die tijd. De Arkelpoort (afgebroken in 1857) met ook hier een brede gracht, die nu “Het Paardenwater” heet. Ook weer een lange, van bogen gemetselde brug, met een ophaalbrug. De brede gracht was essentieel voor een sterke vesting. De brede gracht was het belangrijkste middel tegen bestorming van de vesting.

Dit is een schilderij van de Arkelpoort aan de stadzijde. Waarschijnlijk is het onderste deel de gehandhaafde middeleeuwse Laag Arkelpoort, met op de hoeken overblijfselen van Arkeltorentjes met speklagen. Het onderste deel heeft ook een onregelmatigheid, die voor middeleeuwse gebouwen kenmerkend is. Echter de doorgang is voor een middeleeuwse poort wel groot. Het bovenste deel is waarschijnlijk een omstreeks 1600 nieuw gemaakt wachthuis. Op de spits van het dak staat een z.g. dakruiter, waar waarschijnlijk een luidklok in hing, want het was gebruikelijk dat elke stadspoort de tijd kon slaan.

In 1792 verschijnt een militair gebouw in Gorinchem; de Hoofdwacht aan de Grote markt.

Napoleon en zijn vrouw Marie Louise (op doorreis), overnachtten op 5 oktober 1811 in Gorinchem, omdat de hoofdroute van Amsterdam naar Breda, Brussel, Antwerpen en Parijs via het grote veer over de Merwede bij Gorinchem liep. Bij die gelegenheid maakte Napoleon te paard een inspectierit over de vestingwallen. Hij gaf instructies, ter verbetering van de verdediging van Gorinchem. Eén van de verbeteringen was deze z.g. “Poterne”, welke het brengen, of terugtrekken van troepen in de voorverdediging versnelde.
Napoleon besefte dus het belang van een voorverdediging. Poterne is een vestingterm voor een overdekte doorgang in een hoofdwal (Courtine). Lees hier meer over de Poterne.

Voor we verder gaan moeten we even wat uitleggen over de maten van de kanonnen. De Katauen waren inmiddels al lang van de baan en de maat van een kanon werd in kalibers uitgedrukt. De eenheid was het pond. Het ging namelijk om het gewicht van een massief ijzeren kogel, die in de kanonsloop paste.

Een Franse kaart uit 1813 van Gorinchem, met de opstelling van het geschut weergegeven voorafgaande aan het beleg van Gorinchem. We zien hier een paar bijzonderheden; de bewapening is niet opgesteld voor nabijverdediging volgens het vestingstelsel, maar meer om de vijand op afstand te houden. Dat klopt ook wel, want de Fransen beheersten lange tijd de omgeving, met uitzondering van de zuidzijde van de Merwede en als laatste de Post bij Dalem.

De vijand werd schijnbaar vanuit het westen verwacht over de Merwede, gezien de batterij van 4x 24 pond op Bation 6 bij de Steenen Beer, naar het westen gericht. Verder wordt de rivier door nog een aantal grote en kleinere kanonnen bestreken. De vijand werd ook vanuit het noorden verwacht gezien het vele geschut op Bastion 1, 2 en 11.

We zien kanonnen met de standaard kalibers van 3, 6, 12, 18 en 24 pond, maar ook afwijkende kalibers, met gebogen schootsrichting aangegeven. Dat zijn waarschijnlijk mortieren.

Ook zijn de militaire gebouwen aangegeven; de Hoofdwacht aan de Grote Markt, het magazijn voor artillerie en genie aan de Blauwe Torenstraat, het Arsenaal aan de Boerenstraat en de Stadspoorten. Echter de Poterne en de Tolkazerne ontbreken.

Op de kaart zijn met een kleine letter (a) in Bastion 8 deze buskruitmagazijnen aangegeven.
De bouwdatum van deze magazijnen is vooralsnog onbekend, maar ze waren dus al voor het beleg van 1813/1814 aanwezig. Echter ze zijn waarschijnlijk in 1882 nog verbouwd tot de huidige vorm.

De buskruitmagazijnen zijn “bomvrij uitgevoerd”. Er waren nog lang geen vliegtuigen, dus ook geen vliegtuigbommen. Bomvrij betekent in dit geval, bestand tegen mortierbommen. Dat waren grote ijzeren ballen, gevuld met buskruit, zoals op deze foto te zien. Als ontsteking had de bom een houten keg, voorzien van een sas-kanaaltje. Sas is een gebonden mengsel van kruit, dat relatief langzaam brandde. Het was dan de kunst om de lengte hiervan zo te nemen, dat de mortierbom op een hoogte van een meter of vijf voordat hij op de grond viel, zou ontploffen. Zo hadden de scherven het meeste effect.

Een gebouw was dus bomvrij, als het deze bommen en kanonskogels kon weerstaan. Dit bereikte men door dikke muren met als gewelven gemetselde plafonds onder een dikke laag aarde. De dikste laag aarde werd aangebracht aan de zijde, waar men verwachte, dat de kogels en bommen aan kwamen vliegen. En van deze richting afgekeerd, maakte men dan de onbeschermde gevels met toegangsdeuren en ramen.

Er kon natuurlijk altijd nog een mortierbom achter zo’n gebouw vallen. Daarom waren de muren van de gevel ook erg dik en de luiken en deuren gemaakt van drie lagen dikke planken kruislings over elkaar. Zo konden die de druk van de ontploffing en de scherven van de mortierbom weerstaan. Dat heet scherfvrij.

Verder zien we op de kaart, met een kleine letter (b), in Bastion 2 en 6 en in de Courtine (hoofdwal) tussen de Bastions 10 en 11, kleine kruitmagazijnen aangegeven. Daarvan zijn er nu nog twee overgebleven, waarvan deze, die achter Bastion 6, bij de Tolkazerne te zien is.

Dit is het kleine buskruitmagazijn tussen de Bastions 10 en 11. Waarschijnlijk werden in deze kleine buskruitmagazijnen kisten met kardoezen opgeslagen, nadat de kardoezen in het Laboratorium in Bastion 9 waren gevuld met de juiste hoeveelheid buskruit.

Zo ziet zo’n mortierbom van eind 18e eeuw eruit, gevonden in Bergen op Zoom, dus vind je zo’n ijzeren bal of dikke scherf, breng hem dan naar de gemeente Gorinchem, afdeling archeologie.
Wanneer je een hele vindt, wees dan voorzichtig, want in die van Bergen op Zoom zat nog 2kg buskruit.

 

Het beleg van Gorinchem (1813-1814)

Napoleon

Het jaar 1813, de geallieerde legers binnen Europa dreven Napoleon terug. Napoleon wees Gorinchem aan, als de vesting, welke de Franse terugtocht uit Nederland moest dekken. Zo zouden de Pruissen opgehouden worden, terwijl de hoofdmacht ordelijk terug zou kunnen trekken naar Frankrijk.

De Franse generaal Rampon komt met 3500 man in Gorinchem, om de vesting tegen de oprukkende Pruissen en Kozakken te verdedigen. Tussen 18 november 1813 en 20 februari 1814 werd de stad door de Pruisen belegerd.

Het beleg van Willemstad door de Fransen in 1793.

Op 22 januari barstte er een groot bombardement op de stad los, door de Pruisische artillerie. Als voorbeeld ziet u een gravure van de belegering door de Fransen van Willemstad in 1793. De belegering door de Pruissen van Gorinchem, zou er hetzelfde uitgezien hebben.
Links ziet u “bommen” met brandende lonten door de lucht vliegen. Rechtsonder ligt een voorraad “bommen”. Deze “bommen” werden met mortieren afgeschoten. Op 5 februari 1814 geven de Fransen te kennen zich over te willen geven. 70% van de huizen van Gorinchem ligt in puin of is flink beschadigd. Hieruit blijkt eigenlijk al, dat een vestingstad een inmiddels achterhaald concept is. Op 20 februari krijgt het garnizoen een eervolle aftocht.

Op de afbeelding de schade aan de molen op Bastion 6, veroorzaakt doordat de Pruisische artillerie een kruitopslag (waarschijnlijk kisten met kardoezen) bij de molen raakte.
Rechts is te zien, hoe de kanonnen achter een borstwering opgesteld werden. Voor de kanonnen op lage affuiten werden in de borstwering schietsleuven (embrasures) aangebracht. Het kanon op de voorgrond heeft een veldaffuit. Het 2e en 3e kanon van rechts staan op een azimuthaal verstelbaar vestingaffuit met terugslagslede.
Verder valt op, dat men hier nog geen gebruik maakte van Traverseheuveltjes tussen de kanonnen.

Tegenwoordig kunnen we kanonnen zoals de eerste en laatste op het plaatje van de Batterij Pelmolen bewonderen op Bastion 1. Dit zijn kanonnen met een kaliber van 18 pond op een dergelijk veldaffuit. Dit zijn originele kanonnen op een werkelijk prachtig gemaakt affuit.
Dit zware type veldaffuit is lang in gebruik geweest, vanaf de 17e eeuw tot in de 2e helft van de 19e eeuw.

Hier zien we kanonnen zoals de 2e en de 3e op het plaatje van de Batterij Pelmolen. Nu te bewonderen op Bastion 8, het Dalembolwerk genoemd, bij korenmolen De Hoop.
Dit zijn 24-ponders, eveneens op een prachtig gemaakt azimuthaal verstelbaar affuit met terugslagslede. Helaas is de borstwering niet teruggebracht. Het effectieve bereik van deze kanonnen was ca. 2km.

Gedurende het beleg gebruikten de Fransen deze kanonnen om de Pruissen te hinderen bij het maken van geschutsbatterijen aan de overzijde van de rivier. Ook werd met deze kanonnen geschoten op troepenbewegingen aan de overzijde van de rivier en op de Hollandse kanonneerboten, welke de rivier op en neer voeren. Ze schoten zelfs op de Pruisen in Woudrichem, met maximaal bereik van iets meer dan 2 km en vernielden daarbij vele huizen.

Dit is de situatie van Gorinchem en omgeving in 1813. Hier zijn in blauw niet de inundaties aangegeven, maar gewoon de gebieden, welke bij hoog water overstroomden. We zien bijvoorbeeld, dat heel het gebied tussen Gorinchem en de Lingsesdijk ongecontroleerd vol kon stromen tot de Spijksedijk, welke pas sinds 1813 op de vesting aansluit. Echter niet zoals hier getekend op Bastion 11, maar via een sluisje met een kleine brug tussen de Linge en de vestingwal; de Vijfde Uitgang, hoewel deze officieel pas in 1860, nadat deze als publieke weg opengesteld werd, als zodanig te boek staat.

 

Verdere ontwikkeling van de vesting

Om het groeiende garnizoen te kunnen accommoderen, wordt in 1826 de Willemskazerne gebouwd. De kazerne is geschikt voor 900 man, maar in 1830 verblijven er 1100 manschappen. Later vinden we verschillende aanpassingen plaats aan de kazerne en worden er onder andere open tussenverdiepingen op de slaapzalen gemaakt, waardoor het aantal slaapplaatsen werd verdubbeld.

Wachthuis Kanselpoort uit 1835. Vroeger moesten militairen zich bij binnenkomst van de vesting melden bij de wacht en werden dan doorgestuurd naar hun bestemming binnen de vesting, of naar de Hoofdwacht.

Boven het Grootkruitmagazijn (gebouwd in 1838) in Bastion 11.
Vanwege het ontploffingsgevaar was het Laboratorium dus in Bastion 9 gebouwd, zodoende zijn de gebouwen ca. 400 m van elkaar gescheiden.
In oorlogstijd veroorzaakte dit dus flink wat heen en weer rennen met kruiwagens vol buskruit. Eerst van het Grootkruitmagazijn naar het Laboratorium, van het Laboratorium naar de Kleine Kruitmagazijnen en vandaar naar de kanonnen.

Binnen Bastion 6 staan deze toch wel zeer luxe uitgevoerde artillerieloodsen, ook in 1838 gebouwd. Hier konden de artilleristen aan het onderhoud van hun kanonnen, affuiten, wagens en tuigage werken.

 

Dit is het Laboratorium in bastion 9, gebouwd in 1864.
In dit gebouw werd het buskruit uit houten vaatjes gehaald, afgewogen en in de juiste hoeveelheden in linnen of zijden zakjes gedaan, z.g. Kardoezen.
Het buskruit werd dus in houten vaatjes aangevoerd. Het werd vanuit het Groot Kruitmagazijn, met kruiwagens naar het Laboratorium vervoerd.

 

Dit is een foto genomen in het Vestingmuseum te Naarden, waar de situatie en werkzaamheden in een Laboratorium zijn uitgebeeld.

 

Schetstekening uit 1851 van de verboden kringen rond de vesting Gorinchem en de Batterijen bij Dalem.

In 1853 werd de kringenwet van kracht. De wet had tot doel het vrijhouden van het schootsveld rond de vestingwerken. Het slopen, bouwen, rooien en beplanten binnen de verboden Kringen was in deze wet geregeld. Binnen de verboden kringen golden bouwbeperkingen in 3 fasen. Hoe dichter men bij de vesting kwam, hoe minder, er mocht.

Op 24-04-1874 werd de vestingwet van kracht. Minister van Oorlog A.W.Ph. Weitzel concentreert hiermee de verdediging van ons land in de westelijke provincies. De Nieuwe Hollandse Waterlinie beschermt het gebied aan de oostkant. Aan de noordkant komt de stelling van Amsterdam, een ring van forten en inundaties. De vestingwet bepaalt ook, dat vestingen en linies die in onbruik zijn geraakt worden opgeheven. Voor de vestingen komt dit neer op ontmanteling.

Gorinchem wordt zeker niet opgeheven, want Gorinchem wordt in deze wet bestempeld als het zuidelijke steunpunt in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 1899 is Gorinchem nog een vesting der 1e klasse.

Wij hebben het eigenlijk aan deze vestingwet te danken, dat Gorinchem nu nog een prachtige vestingstad is, met een gezellig omwald stadscentrum en op de vestingwal een prachtig groen wandelgebied met geweldige uitzichten.

 

De Waterpoort vanuit de stad gezien.

In die tijd waren er nog geen bruggen over de grote rivieren. Bij Gorinchem was er een belangrijk veer en al het verkeer tussen Amsterdam, Brussel en Parijs moest de Waterpoort passeren, om bij dit veer te komen. Eind 19e eeuw was de Waterpoort, een obstakel geworden voor het groeiende drukke verkeer.

De Waterpoort aan de buitenzijde.

Ook het militaire nut van een stadspoort was vervallen. Zo’n stadspoort vormde een mooi doel voor vijandelijke artillerie.
Op sterk aandringen van het gemeentebestuur, werd in 1893 de Waterpoort uiteindelijk afgebroken. Het Rijk echter vond de poort zo belangrijk, dat ze een deel van de poort gered hebben en de binnengevel werd weer opgebouwd in de tuin van het rijksmuseum in Amsterdam.

Nadat de poorten afgebroken waren bleef er een afgewerkte doorgang in de vestingwal over. In vestingtermen heet dit een Coupure. We zien links, dat na het verwijderen van de Waterpoort, er ook grote schietgaten in de hier stenen borstwering zijn aangebracht. De schietgaten zijn bedoeld voor kleine kanonnen, welke met kartets schoten (een blikken bus, gevuld met kleine kogeltjes), Het schietgat, waar we tegenaan kijken diende om de korte muur, richting Wilhelminapark te flankeren en voor het langere stuk langs de Lingehavensluis en de Altenawal tot de hoek bij bastion 7, dienden de twee kanonsschietgaten en geweerschietgaten in de andere muur.

 

De kanonsschietgaten zijn afgedekt met deze pantserplaten, voorzien van kijk-, of schietsleuven voor geweer.

We zien, dat je hier prima de hele wal kan flankeren.

 

Hier zien we de Kanselpoortcoupure. Wat opvalt zijn de sleuven in de muur en de vorm van de muur. De muur heeft de vorm van de doorsnede van een vestingwal, zoals die hoorde te zijn. Vanaf links zien we de wal oplopen, dan een heel lichtjes oplopende brede borstwering (de Plongé), dan een stukje steil aflopend, gevolgd door een stukje horizontaal, waarop de schutters, of kanonnen stonden en als laatste een schuin stuk naar beneden,

Hier de doorsnede bij de Arkelpoortcoupure, we zien hier nog een mooie replica van het originele hek met “Pikbroek” punten. De sleuven zitten in de muren van elke Coupure. Deze dienen om de Coupure af te sluiten. Hinderlijk voor een vijand, maar het is vooral bedoeld tegen hoog water.

 

Bij deze Kanselpoort staat nog deze prachtige originele schotbalkenloods, met schuingeplaatste planken, zodat de wind er doorheen kan waaien, waardoor de balken in goede conditie blijven. Helaas zijn alle anderen verdwenen, maar bij elke Coupure is nog een meer provisorische schotbalkenopslag. Indien deze nog goed zijn, dan zitten de inwoners van de vesting nog steeds veilig, hoog en droog.

 

Wijziging grondplan en bewapening

Een plaatje van voormalig Bastion 3. Dit bastion is van de vesting afgesneden, door het kanaal, aangelegd tussen 1887 en 1893.

 

Ook is toen de helft van Bastion 4 van de vestingwallen afgesneden door de aanleg van het Merwedekanaal.
Ter compensatie van deze grote verzwakking in de vestingwerken is toen in het overgebleven Halfbastion 4 een Caponnière gemaakt. Een Caponnière is een vestingbouwterm voor een uitbouw aan de hoofdwal ter flankering van de gracht. Meestal komt men die bij forten tegen, dit is dus een redelijk uitzonderlijk exemplaar in de vestingwerken van een vestingstad. Dit maakt Gorinchem uniek en aantrekkelijk voor vestingliefhebbers.
De Caponnière is gebouwd als een bomvrije Kazemat, gewelfd gemetseld uit baksteen met muren van ca. 1,5 m dik.

 

De Caponnière heeft vier schietgaten voor een mitrailleur en zeven voor geweer. Verder is de Caponnière voorzien van een smal grachtje, zodat een vijand niet bij de schietgaten zou kunnen komen.

Dit is een deel van het interieur van de Caponnière. Onder de grote schietgaten, zien we de muuraffuiten voor de Gardner M90 mitrailleurs.
In het plafond zijn grote schoorstenen, voor het afvoeren van de kruitdampen van de mitrailleurs.
Links zien we de achtermuren. Hierin zijn twee munitienissen, die vroeger voorzien waren van houten deuren op rails. De rails is er nog, hieraan zijn nu de fotolijsten bevestigd.

 

Op deze foto is te zien, hoe de Gardner mitrailleur werd gebruikt, bevestigd op de muuraffuiten. Met handwielen kon de azimutrichting en de elevatie ingesteld worden.
Het verticale magazijn was voorzien van een sleuf, waarin de patronen met de achterrand van de patroonhuls haakten en dus naar beneden konden glijden.
De patronen lagen dus gewoon boven op elkaar en werden door zwaartekracht in het afvuurmechanisme getransporteerd.

 

Gorinchem had 10 Gardner mitrailleurs, dus er waren er nog 6 over. Deze zullen op een dergelijk affuit, gemonteerd zijn geweest. Waarschijnlijk werden ze ingezet, ter vervanging van flankeringskanonnen, zoals ook elders het geval was.

 

In 1900 start de bouw van een tweede nieuwe grote kazerne, welke in 1901 gereed is; de Citadelkazerne.

 

Een aantal jaren later wordt naast de Citadelkazerne een woning voor de adjudant onderofficier gebouwd. De aanbesteding voor de bouw vindt plaats in juli 1917.

De Gorinchemse vesting artillerie

 

 

Het garnizoen van Gorinchem bestond voornamelijk uit vestingartillerie, welke natuurlijk de rekruten moest opleiden, dus er werd veel met kanonnen op de vestingwal geoefend.

 

We zien hier een oefening op Bastion 8, bij korenmolen De Hoop, met kanonnen van 10 cm lang brons. We zien hier ook, dat de borstwering aan de binnenzijde recht was, bekleed met planken, waaraan ook haken zaten voor laad- en schraapstokken voor de kanonnen. De kanonnen staan elk op een houten bedding. Die beddingen hoorden bij het kanon en werden elk ook met paard en wagen vervoerd. We zien op de beddingen ook terugloopwiggen.
Alle hier volgende kanonnen waren nog ongedempt, wat wil zeggen, dat bij elk schot, het kanon door de terugslag een stukje naar achteren reed en dan weer op zijn plaats gebracht en gericht moest worden voordat er een volgend schot kon worden afgegeven. Dit soort kanonnen werden bediend door een stukscommandant en vier kanonniers.
In 1918 waren deze kanonnen eigenlijk afgeschaft, maar werden nog als oefenkanonnen gebruikt op de Gorinchemse vestingwal op deze foto uit 1922.

Geen Gorinchemse actiefoto, maar wel een Utrechtse. Ook hier zien we een laadstok aan de planken. Maar ook luxe geweer standen, met een afdakje. Verder natuurlijk een opstelling van 2 stuks 15 cm mortieren, zoals die ook in Gorinchem eruit zou hebben gezien. De twee rechts staande mannen bedienen een z.g. handspaak. Hiermee werd het staartstuk van de mortier heen en weer gewrikt, om deze azimuthaal te richten.

Deze foto is tussen 1928 en 1930 genomen. Voor de foto is er ook gas alarm gegeven en hebben alle mannen hun gasmasker op. Ze oefenen hier met hun gemodificeerde 12 lang staal.
En waar bestond die modificatie dan uit?
Nou, in 1922 werd de vesting artillerie opgeheven en werd alles veldartillerie. Echter de vesting kanonnen waren te log en te zwaar om als veldartillerie te gebruiken. Om het wegzakken in de zachte ondergrond in het veld tegen te gaan, had men hier brede stalen hoepen om de wielen aangebracht. Dat was de modificatie.
We zien de mannen hier achter de borstwering tussen de Dalemsedijk en Bastion 9, op de Soldatenwal. Op de achtergrond zien we korenmolen De Hoop en de Dalempoort.

Dit zijn kanonniers van de 20e afdeling veldartillerie, tijdens een oefening op de vestingwallen van Gorinchem, in 1912. Gezien de positie van de Watertoren op de achtergrond, zijn de kanonnen opgesteld achter de borstwering aan de linker Face van Bastion 9. De kanonnen die we op deze foto zien zijn de z.g. “8 staal”. Dat is een stalen kanon met kaliber van 8 cm.

 

Inrichting van de vestingwal

Een fragment van een kaart uit het archief van de Stichting Menno van Coehoorn.

Deze kaart is waarschijnlijk van begin 20e eeuw. We zien hier in Bastion 1 en 2, de opstelling van 8 cm geschut. Dit stond in Batterijen met Traverseheuveltjes opgesteld.

 

Hier in Bastion 2 is de Batterij nog herkenbaar aan de overblijfselen van de Traverseheuveltjes.

Er waren Traversen, welk op gelijke hoogte met de borstwering bleven (A) en Traversen, welke over de borstwering doorliepen (B). Een exploderende granaat bij een kanon, had dan niet veel effect op de daarnaast staande kanonnen. Deze laatsten moesten tegen flankerend invallende granaten beschermen.

 

We zien hier een blauwdruk van Bastion 2, waarop de geschutbatterijen te zien zijn. Rechts de Batterij van de foto, dus voor 2 kanonnen. Maar bovenin, bij de Saillant van het Bastion is nog een opstelling voor 1 kanon te zien.

 

Bastion 8 binnenterrein, fragment uit de gedetailleerde plattegrond uit 1890, van de oostelijke vestingwal.

Hier is te zien, dat de inrichting van de vestingwal veel details bevat. De plattegrond is moeilijk leesbaar, omdat men de bovenvlakken van de borstwering en heuvels met blauw heeft aangegeven, terwijl de bodem van schietsleuven ook blauw is gemaakt. De zwarte getallen, met plusteken ervoor, geven de hoogten ten opzichte van N.A.P.
Verklaring van de onderdelen in rood genummerd:

1 + 2 = buskruitmagazijnen.
3 + 4 = opritten.
5 = oprit geschutplatform.
6 + 7 = opstelplaatsen flankeringskanon.
8 + 9 = opstelplaatsen kanon.
10 + 11 = schietsleuven in de borstwering.
12 + 13 = Traverseheuveltje.
14 = waarnemingsplatform.
15 = opstelling voor 2 kanonnen affuithoogte 1,55 m.
16 = opstelling voor 4 kanonnen affuithoogte 1,65.
17 = Terreplein.
18 = Sucht riool.
19 = Traverseheuvel.
20 = oprit geschutplatform.
21 = geschutplatform voor 2 kanonnen

Een oefening in Bastion 8, bij korenmolen De Hoop, in het jaar 1892. De vestingartillerie oefent met kanonhijsen. De kanonnen werden vaak apart van het affuit opgeslagen en moesten dan op het affuit gehesen worden. Daarvoor gebruikte men hier dus simpel 3 aan elkaar gesjorde palen met takelblokken. Ze oefenen met een oude kanonsloop. Dit is een mooie oefening, die we tegenwoordig teambuilding zouden noemen.
Links zien we nog een aardige heuvel, welke ook klopt met de plattegrond hieronder. Links van de 2e staande man van links zien we item 13 van de plattegrond, het merkwaardig losstaand Traverseheuveltje, wat van een soort schanskorven lijkt gemaakt, links daarvan een kanon en links daarvan item 12, ook een dergelijke Traverse. Aan de kant bij de molen, rechts, zien we 2 kanonnen op een verhoging staan, Dit is item 14 in de plattegrond, het hoogteverschil met de borstwering is kleiner dan op de plattegrond aangegeven. Het is nu geschikt als kanonplatform.
Het Bastion zal wel wat gewijzigd zijn, ten behoeve van het houden van oefeningen.

 

Hier zien we een fragment van de kaart uit 1890, met daarop bastion 9. We zien het Laboratorium (tegenwoordig popoefenruimte) verdiept in het terrein liggen.
Verklaring van de onderdelen weer rood genummerd:

1 = oprit voor kanonnen.
2 = opstelplaatsen voor 2 flankeringskanonnen.
3 = Traverse, welke de flankeringskanonnen beschermt tegen van frontale zijde invallende granaten.
4 = opstelplaats voor kanonnen.
5 = oprit voor kanonnen.
6 = Traverse.
7 = Opstelplaats voor kanonnen.
8 = Traverse.
9 = oprit voor kanon.
10 = opstelplaats kanon.
11 = trap over de wal (in ca. 1972 was die er nog).
12 = Traverse.
13 = oprit voor kanonnen.
14 = opstelplaatsen voor 2 kanonnen.
15 = opstelplaatsen voor 2 flankeringskanonnen.
16 = Terreplein.
17 = schietbaan voor schietoefeningen.
18 = vestinggracht (Oostgracht).
19 = klein stukje van Ravelijn 2.
20 = gedekte weg, buitenom de vestinggracht.
21 = Traversen, ter dekking van de Wapenplaatsen.
22 = Wapenplaats.
23 = Glacis.

Hier een kijkje in Bastion 9, in het jaar 1914. Van links naar rechts kunnen we (op de wal achter de borstwering) 6 kanonnen met bemanningen zien. Op de plaats van oprit 9 staat nu een gebouwtje. Links daarvan is oprit 13. Links van het gebouwtje, tussen de twee bomen, zien we twee personen boven aan de trap staan, nummer 11 op de plattegrond.

Bastion 10 is wat minder druk:

1+2 = opstelling voor 2 flankeringskanonnen.
3 = weer zo’n merkwaardige losse Traverse.
4 = Traverseheuvel, ter bescherming van de flankeringskanonnen, tegen uit frontale richting invallende granaten.
5 = waarschijnlijk een kanonopstelling.
6 = gezien de kleine oprit, misschien een mortieropstelling.
7 = gezien de hoogte van de borstwering, kunnen hier grote kanonnen worden opgesteld.
8 = Terreplein.
9 = een oprit ten behoeve van aanvoer van buskruit (kardoezen).

 

Hier zien we Bastion 11 (bij de Vijfde Uitgang), met daarin het Groot Buskruitmagazijn.

1 = opstelling voor kanonnen.
2 = Traverse.
3 = oprit voor kanonnen.
4 = opstelplaats voor 1 kanon.
5 = opstelplaats voor 1 kanon.
6 = oprit naar hoger niveau.
7 = opstelplaats kanonnen.
8 = oprit.
9 = opstelplaats kanonnen.
10 = opstelplaats voor 2 flankeringskanonnen.

Hier zien we de mannen bezig in Bastion 11. Links zien we nog een stukje van het Groot Buskruitmagazijn. In het midden zijn de mannen bezig om een kanon met voorwagen te parkeren. Achter hen zien we 3 kanonnen op de borstwering staan en rechts staat nog een voorwagen met aangehaakt kanon wachten.

 

De Eerste Wereldoorlog

Een proclamatie in de Nieuwe Gorinchemsche Courant van 9 augustus 1914.

Dit zou voor de nadenkende burger een beangstigend bericht moeten zijn, want het lot van een vestingstad was door het bombardement door de Pruisen, tijdens het beleg van 1813/1814 al duidelijk geworden. Maar waarschijnlijk weinigen hebben dit beseft.
Nu 100 jaar later was de vernietigingskracht van de moderne wapens vertienvoudigd en was de industrie in staat, om deze in grote aantallen te fabriceren. Wat staat Gorinchem te wachten?

Ieper; een oud vestingstadje ontmoet de moderne oorlog.

Een vergelijk: Ieper, gelegen in het zuidwesten van België, was aan het begin van de 18e eeuw door de beroemde Franse vestingbouwer Vauban voorzien van aarden vestingwallen. Halverwege de 19e eeuw had Ieper al geen militaire betekenis meer en werden de vestingwallen gedeeltelijk afgebroken. Bij toeval kwam de frontlijn in 1914 vlak voor Ieper te liggen, op ongeveer dezelfde afstand, als fort Vuren van Gorinchem ligt. De prachtige middeleeuwse stad Ieper werd een militair logistiek centrum, maar werd al snel door de Duitse artillerie met de grond gelijk gemaakt. Wij mogen dan ook blij zijn, dat de 1e Wereldoorlog aan Nederland voorbij gegaan is, anders was de kans groot geweest, dat Gorinchem hetzelfde lot als Ieper had getroffen.

Gorinchem als hoeksteen en militair logistiek centrum van het zuidelijke deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. We zien de verboden kringen en de inundaties ingetekend op een kaart van deze tijd.

Volgens het von Schlieffenplan voor de 1e Wereldoorlog, zou Duitsland ook Nederland binnenvallen. Daarvoor was een aanzienlijke legermacht gereserveerd, want de Duitsers zagen de Nieuwe Hollandse Waterlinie als een zeer lastige hindernis. Echter Generaal Moltke wijzigde het plan en had meer troepen elders nodig. Men besloot dan ook om onder andere de troepenmacht gereserveerd voor Nederland elders in te zetten. We kunnen dan ook stellen, dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie dan toch bijgedragen heeft tot het behoeden van Nederland voor de verschrikkingen van de 1e Wereldoorlog.

 

Verdere ontwikkeling van de vesting

1917, de kazernes op het Kazerneplein worden aangevuld met een kantinegebouw (op de achtergrond en een adjudantswoning (links op de voorgrond). De kantine zal uit twee delen bestaan. De ene helft is voor de (onder)officieren en het andere deel voor de militairen zonder rang.

Hier lezen we dat een deel van de vestingwal als vestingwerk wordt opgeheven.

Doordat het kanaal bastion 3 van de vestingwal heeft afgeschaafd, heeft men nu Bastion 4 omgenummerd naar 3. Wij houden echter nog steeds aan de originele nummering vast.
Dus Bastion 1 is nog een vestingwerk, dan de wal tot Bastion 4 niet meer. Bastion 4 met de Caponnière en heuvel is nog een vestingwerk, dan de wal tot de Schuttersgracht niet meer. Bastion 6 is ook nog een vestingwerk. Dan de hele zuidoostelijke vestingwal met de Bastions 7 t/m 11 hebben nog een vestingwerkstatus. De gehandhaafde vestingwerken zijn wel een stapje gedeclasseerd, van de 1e naar de 2e klasse.

Eind dertiger jaren van de 20e eeuw groeide het bedrijfsterrein van staalconstructiebedrijf De Vries Robbé flink en men wilde ook langs de Spijksedijk richting de vesting uitbreiden. De Oostkant van de Gorinchemse vestingwal had echter nog de vestingstatus als onderdeel van de Hollandse Waterlinie en hier golden de zogenaamde “verboden kringen” nog, t.b.v. het vrij houden van de schootsvelden. De Vries Robbé mocht uitbreiden in de verboden kringen, mits als compensatie voor deze degradatie van de verdediging, een Kazemat gebouwd werd op kosten van De Vries Robbé en zo geschiedde.

Het werd een kazemat volgens V.I.S. deel VII, van het standaardtype V, zijnde “een frontale kazemat voor mitrailleurgroep, of 1 zware mitrailleur met bediening”, echter in dit geval ingericht voor opstelling van een kanon. De aanschrijving was op 22 mei 1928 en de bouwkosten bedroegen 21.400 Gulden. Het was de 1e VIS-kazemat, van in totaal ca. 40, die in Nederland gebouwd zouden worden. De kazemat werd in de borstwering van de rechter Face van Bastion 11 gebouwd en door het schietgat kon men mooi met een oud kanon, als anti-tankkanon de Spijksedijk bestrijken. Zo werd de Vesting Gorinchem zelfs na de ervaringen van de 1e Wereldoorlog toch nog versterkt.

Tijdens de 2e Wereldoorlog, 10 mei 1940, niet onverwacht, maar wel onaangekondigd overvalt Duitsland Nederland. De Duitsers vrezen, dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie hen te veel tijd zou kosten. Er wordt dan ook een uiterst innovatief aanvalsplan bedacht met grote inzet van de meest moderne strijdkrachten, die Duitsland ter beschikking heeft. Die moderne strijdkrachten zijn een luchtlandingsdivisie (ca. 10.000 man), welke dan uniek is in de wereld en verder een pantserdivisie.
De luchtlandingsdivisie dropt duizenden parachutisten en landt met vliegtuigen vol soldaten achter de Waterlinie. De parachutisten veroveren de bruggen over de grote rivieren bij Moerdijk en Dordrecht (alleen bij Rotterdam mislukt het gedeeltelijk), terwijl de pantserdivisie door Brabant naar die bruggen snelt, om zo achter de Waterlinie, Holland binnen te stoten.
Het loopt niet van een leien dakje, de Duitsers doen er 2 maal zo lang over, dan ze hadden gepland, maar na toch hevige gevechten en het bombardement van Rotterdam capituleert Nederland na 4 dagen.

23 R.I.=23e Regiment Infanterie. 13 R.A.= 13e Regiment Artillerie. 24e Afd. Artillerie en de 27e Afd. Artillerie.

In de militaire organisatie van de verdediging van Nederland in mei 1940, hoorde Gorinchem bij het zogenaamde Oostfront Vesting Holland (de Nieuwe Hollandse Waterlinie). De sector Gorinchem werd aangeduid als “De groep Merwede” en stond onder bevel van reserve kolonel J. de Jong. Echter als hoeksteen tussen het Oostfront Vesting Holland en het Zuidfront Vesting Holland, had de groep Merwede ook taken in het Zuidfront. Er waren detachementen in Keizersveer en Heusden. Verder verzorgde men de bezetting van het zuidelijke deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, onder andere de batterij bij Brakel, de batterij onder Poederoijen, het fort aan de Uppelsedijk (Altena), het werk aan de Bakkerskil en het fort Steurgat. In Gorinchem zelf was ter verdediging alleen de V.I.S.-kazemat bezet.

De vletten en andere schepen van de Torpedisten in de Vluchthaven van Gorinchem

Ook verzorgden de Torpedisten mijnversperringen in de Waal bij fort Vuren en in de Merwede bij het Steurgat. Verder waren zij verantwoordelijk voor de bewaking van de Biesbos 18 vletten, elk voorzien van een Vickers mitrailleur.
Echter door het Duitse aanvalsplan is Gorinchem wonder boven wonder gelukkig weer buiten schot gebleven, weer een bijzonder toeval, waardoor wij nog steeds van het mooie Gorinchem kunnen genieten.
De strijd was dit keer wel dichtbij gekomen, namelijk in Dordrecht en bij Keizersveer. Echter in tegenstelling tot Dordrecht, was Gorinchem geen open stad, maar een verdedigde stad. De Duitsers vonden, dat volgens het oorlogsrecht een verdedigde stad zonder meer mocht worden platgebombardeerd.

In 1950, wordt er op de vestingwal en wel in Bastion 11 toch nog een nieuw militair gebouw neergezet. Dit instructielokaal was dan toch wel het laatste militaire gebouw, dat in Gorinchem werd gebouwd.

Uit dit krantenartikel uit het Nieuwsblad voor Gorinchem van 30 januari 1952, blijkt dus, dat op 18 oktober 1951 de nog overige delen van de vesting werden gedeclasseerd naar “gene klasse” maar het bleef daarmee wel een vestingwerk in eigendom en gebruik door het ministerie van Oorlog.

In 1955 doet de oude vesting ineens weer mee in het voorfront van de verdediging van Nederland en zelfs van de NAVO. Want in dat jaar wordt het 105 Radio Verkenning Bataljon in Gorinchem gelegerd. Zij richten eerst radiokamers in op de zolder van de Willemskazerne. In 1958 nemen zij ook het instructielokaal in Bastion 11 als radio-ontvangststation in gebruik.
Zo doet de vesting Gorinchem mee in de moderne elektronische oorlogsvoering, welke dan nog in de kinderschoenen staat, maar tegenwoordig een hoofdrol speelt. Omdat men in Gorinchem last had van door de industrie om de stad veroorzaakte storingen op de ontvangst, werd er ook wel uitgeweken naar fort Vuren.

De exacte activiteiten van het Radio Verkenning bataljon waren eigenlijk streng geheim, hun missie was het afluisteren van het radioverkeer van de Russen, het analyseren van de opgevangen berichten en het verwerken hiervan tot bruikbaar militair inlichtingen materiaal.

Het 105e Radio Verkenning Bataljon, was vanaf 1955 in de Citadelkazerne ondergebracht en had dus radioruimten op de zolder van de Willemskazerne. Deze radio-afdeling veranderde meerdere keren van naam en werd in 1957 de 905e Radio Verkenning Compagnie, in 1959 de 894e radio Verkenning Compagnie en in 1962 de 890e Radio Compagnie. In 1965 werd het 898e Radio Bataljon opgericht, met 2 radio Compagnieën, de bestaande 890 en een nieuwe 105e Compagnie Mobiel.

RACAL RA17 kortegolfontvanger, ontvangstbereik 0,5 tot 30 MHz.

De verdediging wordt niet meer gevoerd met vestingkanonnen, maar met kortegolfradio.
Het Radio Verkenning Bataljon gebruikte o.a. de RACAL RA17, één van de modernste en beste radio-ontvangers van die tijd.

Artikel uit het Nieuwsblad voor Gorinchem en omstreken d.d. 10-11-1967

De oostelijke wal werd als vestingwerk van “gene klasse” geheel opgeheven bij Koninklijk besluit van 9-6-1959 (stbl. 205) en daarmee was de geschiedenis van Gorinchem als vestingstad ten einde. Het militair garnizoen bleef echter nog tot 1967, toen werd ook het garnizoen geheel opgeheven. Het Radio bataljon vertrok naar Eibergen en ook de overige militaire wapenen, zoals de Marechaussee vertrokken ook naar elders. Dat betekende het einde van de militaire rol van Gorinchem.

 

Dankzij de langdurige vestingstatus van Gorinchem, kunnen wij nu genieten van een zeer sfeervolle, gezellige besloten binnenstad, met vele fraaie historische panden, omsloten door een prachtige groene gordel. En dit alles gesitueerd in een magnifiek stukje rivierenlandschap met een grote dynamische watervlakte, blinkende strandjes en wuivend riet.

Terug naar Index