Het Dalemse V-mysterie

Detail van een luchtfoto uit 1944. Herkomst onbekend.

De vraag is: wat is die strakke V-vorm in het landschap, rechtsboven op deze luchtfoto uit 1944?
Is het een verdedigingswerk, bijvoorbeeld een Redan?
In 1944 richtte de Duitse bezetter Gorinchem en omgeving ter verdediging in.
Heeft de Duitse bezetter het laten maken?

Met wat kaartonderzoek is deze vraag al te beantwoorden.
Op internet is daar het uitstekende Topotijdreis: 200 jaar topografische kaarten goed voor te gebruiken.

De kaarten kunt u vergroten door daarop te klikken.

De topografische kaart van 1881 is de eerste in kleur en ook de eerste, waarop de kades rond de Hoogdalemse molenboezem zijn aangegeven.

De onderste kade om de Hoog Dalemse Watermolen (binnenmolen) reikt verder de polder in dan de bovenste. In die kade zit ook een Stuw Sluisje.

De V-vorm zou dus een overblijfsel van deze kade kunnen zijn, hoewel de V-vorm op de luchtfoto wel erg strak is vormgegeven.

Niet ter zake doende, maar wel leuk om te zien:

  • De Batterijen aan de Inundatiesluis (Dalemsesluis) zijn wit gemaakt, evenals de vestingwerken van Gorinchem, want dat was geheim.
    Echter ze zijn wel met tekst aangegeven en dus ook dat de Dalemse sluis een inundatiesluis was, een cruciaal onderdeel van de verdediging.
    De vorm van de verdedigingswerken was schijnbaar geheim, maar niet dat ze er zijn, niet de locatie en ook niet het soort verdedigingswerk.
    Dus dit is weer een typisch Nederlands staaltje van knulligheid.
  • Het Glacis buiten de Spijksedijk is men vergeten om wit te maken en is dus mooi te zien dat dit doorliep tot aan de rivier de Linge.
  • Verder is er in het Wijdschild ook nog een merkwaardige kade te zien.
    Schijnbaar werd het gebied links van de kade als uitwateringsboezem gezien, samen met de Oostgracht.
  • De provinciegrens tussen Zuid-Holland en Gelderland loopt net ten westen van de Lingsesdijk.
  • Ook is langs de Dalemsedijk de brede wetering te zien, die bij de aanleg van de dijk gegraven is. Dit om grond te winnen voor de aanleg van de dijk.
    Om voldoende grond te krijgen is toen ook de Lingsesdijk tot aan de slinger in Laag Dalem verlaagd.
  • De eilanden in de rivier zijn weggebaggerd en de loop van de rivier is aangepast.
    Er zijn rechte kribben verschenen, die vakken vormen voor berging van rivierslib en uiteindelijk landaanwinning.
    Het ontstaan van de Woelsewaard.

Op de topografische kaart van 1890 is te zien dat de onderste kade van de Hoog Dalemse molenboezem is ingekort en het laatste stukje van het voorgaande tracé in het landschap is overgebleven.

Niet ter zake doende, maar wel leuk om te zien:

  • De batterijen bij de Dalemsesluis zijn nu niet meer met name genoemd.
    Maar waarschijnlijk zijn deze als verdedigingswerk vervallen, wegens de invoering van modern geschut met een grotere dracht.
    De sluis en het voorterrein daarvan lag nu ruim binnen het bereik van het geschut op de Gorinchemse vestingwal.
    En bovendien was het voorliggende fort Vuren gemoderniseerd en vergroot.
  • De Dalemsedijk blijkt één grote overlaat te zijn vanaf de splitsing met de Lingsesdijk tot aan het Ravelijn van de Vesting Gorinchem.

Hier is de Hoog Dalemse molenboezem drastisch aangepast met kades ter weerszijden van de molengang en alleen het zuidelijke deel van de boezem is over als waterbuffer.
De kade in het Wijdschild is ook deels geslecht.

Niet ter zake doende, maar wel leuk om te zien:

  • Wat geheim is wordt niet meer wit gemaakt, maar ingevuld met een fantasielandschap.
    Maar het Glacis is schijnbaar niet meer geheim.
    De kreet Inundatiesluis bij de Dalemsesluis is ook van de kaart verdwenen.
  • Buiten de Spijksedijk, geheel boven heeft de Vries Robbé een enorme fabriekshal neergezet.
    En ook nog een kleine loods dicht tegen de vesting; de Tukkerloods.
  • Binnen de dijk is de kreet “Schutlaken” verschenen. Met die naam wordt een  schotdeur in een keersluisje of een kleine uitwateringssluis aangegeven.
    In dit geval het Vurense uitwateringssluisje, wat in 2015 is gerestaureerd en vanaf de Spijksedijk zichtbaar is.
  • Rechtsboven is de Elisabethhoeve verschenen.
  • Het dijkdorp Dalem breidt uit langs de Kraaiweg.
  • De brede wetering langs de Dalemsedijk is gedeeltelijk al een smalle sloot geworden.
  • De Woelsewaard en andere uiterwaarden zijn ontstaan en vormen het Dalemse gat.
    Echter verder naar buiten zijn weer kribben aangelegd.
Detail van een luchtfoto uit 1944. Herkomst onbekend.

Op de luchtfoto uit 1944 is het overblijfsel van de boezemkade ineens gewijzigd in een strakke V-vorm. Het kan zijn dat dit op last van de Duitsers is gebeurd, bedoeld als verdedigingswerk aan het eind van de wetering, die als tankgracht zou kunnen fungeren.

Echter er zijn geen sporen van recente aanleg, want recente vergraving van het overblijfsel van de boezemkade zou zichtbaar moeten zijn. Bovendien is het niet logisch, want de Duitsers maakten ook gebruik van inundaties en zou geschut achter die borstwering in het water komen te staan.

Detail van luchtfoto. Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH). Objectnummer 2011-0927.

STAPJE TERUG:
Dit is een detail uit een luchtfoto gemaakt tussen 1920 en 1930.
Deze luchtfoto is vager en heeft minder contrast dan de eerdere luchtfoto met de V-vorm.
Maar hierop is de strakke V-vorm al goed herkenbaar aanwezig, ook blijkt er rechts van de wetering ook een al even strak overblijfsel te zijn.
Hier is ook te zien dat de overige kades ook zeer strak zijn aangelegd.

Detail van luchtfoto 1939-1940. Destijds van het Kadaster.

Op de luchtfoto uit 1939/1940 met hoogwater in de rivieren (waarschijnlijk voorjaar 1940), is de V-vorm ook duidelijk te zien.

Op de topografische kaart van 1959 is er nog een klein heuveltje aangegeven.
De noordelijke kade van de molengang is nu een halfverharde weg geworden.

Niet ter zake doende, maar wel leuk om te zien:

  • Nu, na de oorlog hebben de vestingwerken als militair verdedigingswerk afgedaan, zijn dus niet meer geheim en worden weergegeven.
  • Het Glacis aan de Linge is verdwenen.
    Hier heeft de Vries Robbé nog een tweede grotere loods op gebouwd, naast de Tukkerloods.
    Deze grotere loods staat nu bekend als de Carnavalsloods i.v.m. het voorheen opbouwen van carnavalswagens aldaar.
  • Midden boven is in de polder Laag Dalem ook de boerderij ’t Haagje verschenen, van Tina en Wim Versteeg, mijn oom en tante.
  • De Krommewegsche wetering is nu Tiendewegsche wetering gaan heten.
  • De Laag Dalemse weg is nog half verhard.
  • Het dorp Dalem is verder uitgebreid langs de Kraaiweg, die nu Beatrixweg is gaan heten.

Op de topografische kaart van 1969 is er voor het eerst geen enkel overblijfsel van het V-vormig overblijfsel van de boezemkade meer te zien.

Niet ter zake doende, maar wel leuk om te zien:

  • De Laag Dalemse weg is verhuisd en ligt nu boven ’t Haagje.
    Het oude tracé is grotendeels verdwenen.
    Het gebied wordt heringericht, er is ruilverkaveling gaande.
  • De nieuwe Laag Dalemse weg is geheel verhard.
  • Boven ’t Haagje is de autosloperij van Van Mourik verschenen.
  • Het dorp Dalem is verder uitgebreid langs de Beatrixweg, hoewel de dorpsnaam nog bij de dijk staat.
    Langs de dijk zijn dan ook de kerk, het kerkhof en het postkantoor.
  • Net buiten de vesting Gorinchem is een HAVO/Atheneum school gebouwd.
  • De Vries Robbé heeft nu ook twee kleine loodsjes ten zuiden van de Spijksedijk staan.

Conclusie:

De boezemkades waren veel strakker aangelegd en vormgegeven, dan gesuggereerd op de topografische kaarten.
De V-vorm is dus inderdaad het overblijfsel van de eerste kade van de Hoog Dalemse molenboezem en had dus geen militaire functie..
De V-vorm is dus ook niet aangelegd of vermaakt door de Duitsers.

Auteur: Hugo Ouwerkerk
Redactie: Joop Kuijntjes