Franse plannen uitbreiding vestingwerken 1813

Redan met Toure Modele 3 kleur bewerktBron: Nationaal Archief te Den Haag (GaHetNa), bewerkt.

Dit is een plattegrond van 1813, welke door mij ter verduidelijking is ingekleurd. Onder zien we de Merwede, links de Krinkelwinkel en rechts de Vesting Gorinchem met de Bastions 3, 4 en 5 en de Kanselpoort. In de ruimte, waar nu de Vluchthaven is, zien we een enorm verdedigingswerk geprojecteerd, in de vorm van een pijl. Boven in de vesting heeft men gelijk maar even de kosten opgesomd, voor de diverse onderdelen van dit verdedigingswerk.

L’Ouvrage Couteroit

Hiermee bedoelt men de pijlpunt. Deze Franse uitdrukking staat voor: Zelfstandig vooruitgeschoven verdedigingswerk.
Echter, deze scherpe punt van vestingwallen, met een open keel, heet in vestingtermen en Flèche.

Le Glacis

Het oude Hoornwerk met geschutsbank (wat nu Krinkelwinkel heet), wil men van een Glacis voorzien.

Le Caponnière

De schacht van de pijl bestaat uit een naar twee zijden toe door een verdedigingswal gedekte weg. In Nederlandse vestingtermen is dat een “gedekte weg”. Hier wordt dit door de Fransen gezien als een voor de hoofdwal uitstekend verdedigingswerk ter flankering van het voorterrein en als zodanig hebben zij het een Caponnière genoemd.

La Poterne

De soldaten moeten met bootjes naar deze voorverdedigingwerken en daarvoor heeft men een Poterne in de hoofdwal bedacht, in de rechter flank van bastion 5.

Le Tour No. 3

Dit is de krent in de pap; iets heel bijzonders op het gebied van vestingwerken. Dit is n.l. een z.g. Tour Modèle. Hierover meer, verderop in dit verhaal.

De Franse aandacht voor Gorinchem

Napoleon Bonaparte
Napoleon Bonaparte
(Bron: “Napoleonbonaparte coloured drawing” by Naar Paul Delaroche – http://www.noelcollection.org/noel/. Licensed under Publiek domein via Wikimedia Commons – https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Napoleonbonaparte_coloured_drawing.png#/media/File:Napoleonbonaparte_coloured_drawing.png).

Waarom wilden de Fransen de sterke vesting Gorinchem nog uitbreiden met dergelijke formidabele voorwerken? Om dat te kunnen begrijpen is een kort stukje voorgeschiedenis van belang.
Nadat Napoleon uiteindelijk in 1810 Nederland had ingelijfd bij het Franse keizerrijk, kreeg hij aandacht voor de verdediging van het Nederlandse deel van zijn rijk. In 1811 maakte Napoleon dan ook een inspectierit door Nederland, om plannen te maken voor die verdediging en hij besprak de mogelijkheden met zijn Nederlandse generaal Kraijenhof.

 

Waterlinie

Baron_Krayenhoff,_CRT_-_HJ_Slothouwer
Luitenant-generaal Cornelis Rudolphus Theodorus Krayenhoff
(Bron: Wikimedia Commons, Author Hermanus Jacobus Slothouwer).

Kraijenhoff vertelde zijn plannen voor een vooruitgeschoven Waterlinie van Muiden bij de Zuiderzee, om Utrecht heen, naar Gorinchem aan de Waal. Napoleon zag Gorinchem wel als een bruggenhoofd voor Frankrijk, maar zag meer in een waterlinie langs de IJssel.
Echter terug in Frankrijk, had Napoleon de zaak nog eens overdacht en ging toch voor de waterlinie, als bedacht door Kraijenhof. Napoleon gaf opdracht om een commissie te vormen, waarvan Kraaijenhoff deel moest uitmaken, om de waterlinie uit te werken. Op 8 januari 1812 werd een rapport ingediend bij het Comité Central des Fortifications.

 

Uitbreiding voorverdediging

In dit licht moeten we de Franse plannenmakerij zien, voor de uitbreiding van de verdedigingswerken van de vesting Gorinchem.
Men heeft diverse plannen gemaakt en op papier uitgetekend. Deze bijzondere vorm ter verbetering van de voorverdediging aan de zuidwestzijde van de vesting is daar één van.
De bijzondere vorm van dit vestingwerk komt voort uit de op dat moment bij de Fransen heersende trent in de vestingbouw.

 

De Franse verdedigingskunst

Marc-rené_de_montalembert
Marc René, marquis de Montalembert
(Bron: Wikimedia Commons, Author Maurice Quentin de La Tour (1704–1788), Source Château de Versailles, public domain).

Marc René, marquis de Montalembert, heeft zich in de 2e helft van 18e eeuw verdiept in de verdedigingskunst en zag in Zweden o.a. verdedigingstorens.
Hij schreef het werk “La Fortification perpendiculaire”, wat in 1776 werd gepubliceerd.
De Franse genie was echter erg conservatief en had de publicatie 15 jaar lang tegengehouden.
Montelamberts ideeën werden dan ook pas na zijn dood in 1800, in Europa ingevoerd.
In zijn werk kwamen vooruitgeschoven Tenaille (zigzag) vormige en losse verdedigingswerken voor. En ook verdedigingstorens. Een ander kenmerk was het gebruik van veel geschut.

 

Tour Modèle

In 1810 introduceerde de Franse Genie 3 standaard typen verdedigingstorens:
Tour Modèle No. 1 (de grootste).
Tour Modèle No. 2 (middenmaat).
Tour Modèle No. 3 (de kleinste).

doorsnede Tour Modelle 1
(Bron: http://www.fortsabina.nl/content/1810-1811-bouw-fort-de-ruijter)

Een Tour Modèle was opgebouwd uit gemetselde gewelven en dikke muren en werd toen als “bomvrij” beschouwd, dus bestand tegen mortierbommen met buskruit. Op dit plaatje zien we een Tour Modèle No. 1, waar bovenop plaats was voor 4 grote kanonnen.

Tour-modele-1_pointe_espagnols
Een Tour Modèle No. 1.
(Bron: Wikimedia Commons, Author Michael Rapp. Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

De torens werden meestal aan de kust geplaatst en ter verdediging van zeegaten. In Nederland zijn er 3 stuks gebouwd en bestaan nog. In Fort Sabina Henrica (model 2), in Fort de Hel (model 3) en Fort Prins Frederik (model 1).

Fort__Prins_Hendrik_Ooltgensplaat_Toure Modele 1Een Tour Modèle No. 1 in fort Prins Hendrik
(Bron: Wikimedia Commons – Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed – Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Netherlands).

Fort Prins Frederik op Ooltgensplaat (t.o.v. fort Sabina bij Willemstad). In de Franse tijd heette het Fort Duquesne en was origineel alleen voorzien van een Tour Modèle No. 1. Later is het fort gemoderniseerd met o.a. de bomvrije kazerne op de achtergrond. Het grondniveau is hoger dan origineel, dus een deel van de Tour Modèle bevindt zich nu ondergronds.

Tour Modele 2 fort SabinaFoto Hugo Ouwerkerk tijdens een Excursie van de stichting Menno van Coehoorn.

Fort Sabina bij Willemstad (origineel fort de Ruyter) met een Tour Modèle No. 2, aangeaard en met een “modern” bomvrij gebouw ertegenaan gebouwd.

 

Fort_de_Hel Tour Modelle 3
Een Tour Modéle No. 3 in fort De Hel
(Bron: Wikimedia Commons, Author JHGS, Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Netherlands).

Deze Tour Modéle No. 3 in fort De Hel bij Willemstad is ook aangeaard en van een stukje “modern” bomvrij gebouw voorzien. Ook hier bevindt zich een deel onder de grond.

De bij Gorinchem geplande Tour Modèle

Tour Modele 3 Toulinguet
(Bron: Wikimedia Commons, Author Michael Rapp. Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported).

Een Tour Modèle No. 3 in Frankrijk, zonder aanaarding. In Nederland zou die natuurlijk van Nederlandse baksteen gemetseld zijn, met grijze natuursteen blokken op de hoeken en misschien bepleisterd tegen weersinvloeden, zoals de torens in de forten Sabina en De Hel.
Maar dit geeft een aardige impressie, hoe de in Gorinchem geplande toren eruit zou hebben gezien.

Carronade
Carronade uit 1808.
(Bron: Source Scanned from Chappelle, Howard I., The History of the American Sailing Navy: The Ships and Their Development, New York: W. W. Norton and Company, Inc., 1949, ISBN 1-56852-222-3, Plate VII, facing p. 152. Auteur unattributed, apparently from U.S. National Archives, Public Domain).

De Tour Modèle No. 3 in de Flèche als op de plattegrond van Gorinchem aangegeven, zou meer de functie van wachthuis en Reduit (plaats om in terug te trekken voor een laatste verdediging) hebben gehad. Want een Tour Modèle No. 3 was te klein om er grote kanonnen bovenop, op te kunnen stellen. De Tour Modèle No. 3 was origineel dan ook uitgerust met alleen 2 Carronades achter de schietgaten aan weerszijden van de toegangsdeur. Een Carronade was een dik kort kanon, origineel bedoeld als scheepsgeschut en in vestingen gebruikt voor nabijverdediging.

Slot

Dit besluit dit stukje over de Franse vestingbouwplannen, die door de snelle en voor de Fransen negatieve ontwikkelingen op het strijdtoneel niet zijn doorgegaan. Echter deze plannen benadrukken wel het belang van Gorinchem als strategische positie, wat door een groot strateeg als Napoleon onderkent werd.

Bronnen:

  • Nationaal Archief 4. OPV
  • Terminologie Verdedigingswerken, inrichting, aanval en verdediging, van A.H. Mohr 1983.
    Stichting Menno van Coehoorn, ISBN90-9013382-8.
  • Torens, Wallen en Koepels, Rudi Rolf, PRAK publishing, Middelburg 2007, geen ISBN.
  • http://www.fortsabina.nl/content/1810-1811-bouw-fort-de-ruijter
  • https://nl.wikipedia.org/wiki/Modeltoren_(type_1811)
  • http://www.coehoorn.nl/om-te-lezen/artikelen/274-crt-krayenhoff-en-de-genese-van-de-nhw
  • https://dmna.ny.gov/forts/glossary/redan.htm
  • https://en.wikipedia.org/wiki/Marc_Ren%C3%A9,_marquis_de_Montalembert
  • http://www.fortdehel.nl/historie/18111885
  • http://www.fortiff.be/iff/index.php?page=tour18115
  • http://fortificationetmemoire.fr/les-tours-napoleon/
  • https://fr.wikipedia.org/wiki/Caronade
  • http://www.heemkundekringdewillemstad.nl/vestingwerken/fort_sabina.htm
  • http://www.internationalfortresscouncil.org/mfdpublic/79
  • http://www.fortprinsfrederik.nl/
  • https://nl.wikipedia.org/wiki/Fort_de_Hel
  • https://nl.wikipedia.org/wiki/Fort_Prins_Frederik
  • https://nl.wikipedia.org/wiki/Napoleon_Bonaparte
  • https://nl.wikipedia.org/wiki/Tenaille
  • http://www.wikiwand.com/fr/Caronade