Een overblijfsel van kasteel de Blauwe Toren op de foto!?

Niet erg waarschijnlijk maar toch ………

Buiten de Waterpoort, aug 1893 pijl

Op 15 juli 2015 zette Rita Overweel van Horssen deze foto uit 1893 op de FaceBook groep pagina Oud Gorinchem. Zij merkt daarbij op “De hoek van de vestingwal, rechts van het café, ziet er bijna zo rond uit als een torentje ….”.

Dit is op de locatie van de huidige (ook rond gemetselde) hoek in de vestingwal, naast de kleine doorgang bij de Duveltjesgracht.

Het ziet er inderdaad uit als een torentje. Is het misschien gezichtsbedrog? Het torentje lijkt misschien iets voor de vestingwal te staan? Of is het soms een ronde schouder. Of kijken we op een scherpe hoek in de vestingwal met links daarnaast een in de diepte weglopende muur? Ook lijkt links een cijfer 3 te staan. Is dat vuil op de foto, of iets wat op de wal en over de muur naar beneden groeit?

Op kaarten en andere foto’s is er niets van een losstaand torentje te zien. Ook liep de vestingwal hier nooit in een ver uitstekende punt. Verder komt er op geen enkele, mij bekende kaart, een torentje, of ronding voor, op dit punt in de vestingwal. Terwijl rondingen en zelfs een soort Rondelen op andere punten in de vestingwal wel op diverse kaarten staan aangegeven.

Buiten de Waterpoort aug 1893 Detail 2 bwe

Na veel kijken, uitvergroten en andere bewerkingen in Paintshop Pro, lijkt het toch een torentje met zelfs nog contouren van een uitkragende borstwering zichtbaar. Maar dat kan toch niet ……? Toch maar eens wat nakijken.

Kasteel de Blauwe Toren opgemarkeerd

Dit is een tekening van kasteel de Blauwe Toren, gemaakt door Jacob van der Ulft in 1578. Om het kasteel eruit te laten springen is de stad Gorinchem op de achtergrond, weggelaten.

In de cirkel nr. 1 zien we de toegangspoort vanuit de stad, welke aansloot op de Molenstraat. In cirkel nr. 2 zien we een ronde muurtoren in de buitenmuur van kasteel de Blauwe Toren. We zien, dat deze toren recht tegenover de toegangspoort staat.

Kaart Jacob van Deventer 1545 alleen stad kleur

Detail uit een stadskaart uit 1545 met Woudrichem en Gorinchem, gemaakt door Jacob van Deventer. Onderaan bij de rivier is kasteel de Blauwe Toren te zien.

Kasteel de Blauwe Toren dtail uit krt_1545_Jacob_van_Deventer

Wat uitvergroot, de plattegrond van Kasteel de Blauwe Toren.

De buitenmuur aan de rivierzijde is ook te beschouwen als stadsmuur. Echter het kasteel was meer richting rivier gemaakt, dan de vorige bebouwing, dus hoewel het kasteel is geïntegreerd in de stadsmuren, is de buitenmuur aan de rivierzijde toch echt onderdeel van kasteel de Blauwe Toren.
In deze buitenmuur is de 1e grote vierkante muurtoren met ramen erg vaag aangegeven. Wanneer we die meetellen, zijn er vier muurtorens te zien, waarvan de eerste twee niet op dezelfde plaats staan, als op de tekening van Jacob van der Ulft. Maar de 3e ronde muurtoren (vanaf links) staat weer ongeveer tegenover de poort naar de stad.

Locatie De Blauwe toren 1545 doorz achtergr

Het huis, tuin en keuken computerprogramma MS Word, bevat zoveel mogelijkheden dat de amateur historicus hier toch leuke dingen mee kan doen. De 1e keer kost het dan wel wat moeite, om de mogelijkheden te ontdekken en te doorgronden. Vervolgens moeten de gebruikelijke nukken van het programma nog omzeild worden. Maar na dik een halve dag bezig te zijn, heb je dan ook wat moois.

We zien hier de plattegrond van Jacob van Deventer uit 1545 geprojecteerd op een topografische kaart met een schaal van 1:25000 van eind 20e eeuw. Hierop kunnen we zien, dat de toegangspoort vanuit de stad gelijk ligt met de Molenstraat. En dat de daar tegenoverliggende ronde muurtoren (bij de rode pijl) redelijk overeenkomt met de hoek in de vestingwal.

Locatie muurtoren

Hier dit gedeelte wat uitvergroot.

Locatie muurtoren BT ertussenuit

Hetzelfde deel met de laag van de middeleeuwse stad ertussenuit en de achtergrond weer in volle kleur. De locatie van de betreffende muurtoren is met deze methodiek toch wel verdacht dichtbij de betreffende hoek van de wal terecht gekomen. We mogen er dus wel vanuit gaan, dat in de buurt van het torenachtige deel in de vestingwal, dat op de foto is te zien, er inderdaad een toren van kasteel de Blauwe Toren gestaan heeft. Het zou dus (op basis van deze geografische informatie) mogelijk zijn, dat de toren op de foto daadwerkelijk een overblijfsel van kasteel de Blauwe Toren is.

Frgm krt tussenfase vestingwerken 1580-1600

Dit een detail van een kaart uit de periode 1580-1598 van de tussenfase van de bouw van de nieuwe vestingwerken. Hierop staan overblijfselen van kasteel de Blauwe Toren aangegeven. Links onder zien we het overblijfsel van de enorme blauwe toren, in de vestingwal opgenomen. Naar boven zien we nog een toren in de vestingwal opgenomen. Naar rechts zien we de nieuwe vestingwal met de haakse hoek bij de Tolkazerne (die er nog niet was), zoals wie die nu nog kennen. En dan de volgende haakse hoek, waar wie de toren van de foto vermoeden.

Echter schuin door de Duveltjesgracht is een deel van de buitenmuur van het voorhof van kasteel de Blauwe Toren te zien, met daarin (een wel erg groot getekende) muurtoren. Nu wordt de hoek, waar het om gaat weer onduidelijk weergegeven door de masten van het schip. Er is daar in ieder geval geen grote toren getekend. Maar als de toren in de vestingwal verwerkt was, vond men het misschien niet de moeite waard om weer te geven. Deze kaart geeft dus wel aan, dat in de eerste instantie delen van kasteel de Blauwe Toren in de vestingwal waren opgenomen en dat het deel in de Duveltjesgracht pas daarna is afgebroken.

Frgm tk tussenfase vestingwerken 1580-1598

Er is uit die tijd ook een tekening, waarop de overblijfselen van twee grote torens van kasteel de Blauwe Toren zijn te zien. Maar op de plek van de vermoedde overblijfselen van de muurtoren is gewoon een haakse hoek getekend.

Gr Wijtmans det geb Duveltjesgracht nr

Detail van de gravure van Wijtmans van met de volledige nieuwe vestingwerken. 1. Er is geen toren in de hoek van de vestingwal weergegeven. Wel een Spietorentje daar bovenop.
Toch zijn er wel andere rondingen in de vestingwal weergegeven, zoals bij 2. Op de locatie waar de 2e toren van kasteel de Blauwe Toren stond. De grote blauwe toren lijkt inmiddels geheel geamoveerd, want hier is niets meer van weergegeven. Bij 3. Is zelfs een soort Rondeel in de vestingwal weergegeven. Dus waarom zou hij dan het torentje op de hoek bij 1. niet weergeven, wanneer dit er wel was? Ook op alle latere plattegronden en kaarten is daar een haakse hoek getekend. Dus daar valt dan weer uit af te leiden, dat er daar geen toren in de walmuur opgenomen was.

Buiten de Waterpoort 7

Op deze tekening, waarvan ik de maker en datum niet weet, zien we een vierkante toren op die locatie.

Krt 1776 frgm bastion 4 + bolwerk 6

Hier een fragment van een redelijk accurate kaart uit 1776, ook een haakse hoek, de volgende hoek voor de Waterpoort heeft wel een ronde schouder. Op de tekening van Wijtmans is dat ook wel te zien. Voor de haakse hoek zien we ook nog een klein rechthoekig bouwwerk.

Gorinchem en Lingehaven met kruiend ijs

Op deze geweldige tekening uit 1799, van het kruien van het ijs tegen de vestingwal, is nog wat bijzonders te zien.

 

Kruiend ijs 1977 detail muurtoren pijl

Aan de bovenrand van de muur lijkt hier een soort ronding in te zitten en dit deel bestaat ook uit grove stenen. In deze tekening staan op de andere hoek ook wel grote stenen getekend. Die hoek is nu nog van versprongen natuurstenen voorzien. Echter op de hoek bij de pijl is de gesuggereerde ronding wel bijzonder.

Frm krt Genie 1831 bolwerk 6

Dit is een fragment van een kaart van de genie uit 1831. Hier zien we weer een haakse hoek en op de volgende hoek bij de Waterpoort ook de ronde schouder.

Tol Bastion krt Genie eind 19e eeuw pijl

Op een kaart van de Genie uit het eind van de 19e eeuw, dus dezelfde periode als de foto uit 1893 is ook niets van een torentje, of een afgeronde hoek te zien.

Conclusie:

  • Er zijn in het begin delen van kasteel de Blauwe Toren opgenomen in de vestingwal. Het kan best zijn dat één van die delen tot eind 19e eeuw aanwezig is geweest in de vorm van het betreffende torentje. Bij de aanleg van de vestingwal ligt ook voor de hand, wanneer die buitenmuur en een bruikbaar torentje nog stevig waren, om ze te gebruiken en een vestingwal te maken, door er gewoon aan de binnenzijde grond tegenaan aan te brengen.
  • Maar het kan net zo goed zijn, dat het torentje niet echt een torentje is, maar een (nogal korte schouder) in de vestingwal, zoals op enkele kaarten weergegeven op de andere hoek van de vestingwal, richting Waterpoort. Echter, zowel een torentje als de ronding van een schouder zijn op geen enkele kaart aangegeven.
  • Het kan ook zijn, dat door hoog water en kruiend ijs die rechte hoek vaak schade opliep en er toen een torenachtige schouder gemetseld is, die kort heeft bestaan, in een periode tussen het maken van kaarten in. In de bestekboeken 2138A – 2145 in het Regionaal Archief Gorinchem wordt over reparatie, of het maken van een torentje, of het maken van een schouder, echter niets vermeld.

Er heeft dus een torentje van de voorburcht van kasteel de Blauwe Toren op die plaats gestaan, echter dat is met de aanleg van de vestingwal verdwenen, want op latere kaarten komt het niet meer voor.Onderzoek in andere delen van het archief kan t.z.t. misschien nog wat opleveren.  En indien er later een torenachtig bouwsel is gemaakt, stond dit er maar kort, anders had het op kaarten en tekeningen voorgekomen.

We kunnen dus stellen dat het vooralsnog een Gorkums mysterie is.