Onlangs heb ik een bijzonder plaatje verworven. Een fotokaart uit 1917 met daarop een stukje van de Arkelstraat. De foto is genomen vanuit een bovenhuis aan de westzijde van de Arkelstraat in het rijtje tussen de Varkenmarkt en de Haarstraat.
Kijkend naar de afbeelding moet er wel iets bijzonders aan de hand zijn. Fotografie is in deze tijd niet voor iedereen beschikbaar en dit lijkt een haastig genomen kiekje te zijn, verder zien we bij de hoek van de Walstraat een flinke groep mensen om “iets” heen staan.
Het zou (volgens wat krabbels op de achterzijde van de fotokaart) gaan om een “Geïnterneerde Duitsche vliegmachine gedemonteerd op een wagen – zomer 1917“. Een Duits militair vliegtuig op Gorcums grondgebied tijdens de Eerste Wereldoorlog!
Wat was er dan aan de hand op de foto?
Met wat zoekwerk op Internet in het online krantenarchief van het Regionaal Archief Gorinchem vonden we helaas niets over een vliegtuig dat in de zomer van 1917 door Gorinchem gekomen was op transport. Ook het Regionaal Archief kon ons in dit geval niet helpen aan meer informatie. Wel hebben we ontdekt dat het geen uniek voorval geweest is. Er kwamen met regelmaat vliegtuigen aan de grond die ‘geïnterneerd’ werden. De vliegtuigen werden als het ware ‘gevangen’ gezet op de vliegbasis Soesterberg.
Op 4 december van 1917 kwam er ook een transport van een tweetal vrachtwagens door de stad richting Soesterberg met daarop een gedemonteerd Duits vliegtuig. De Nieuwe Gorinchemsche Courant schreef het volgende korte berichtje op 6 december:
En dat was het hele nieuwsartikel voor de mensen in en rondom Gorinchem. De luchtvaartindustrie stond nog in de kinderschoenen, een vliegtuig in het echt zien was geen alledaagse gebeurtenis. Er moest dus meer informatie te vinden zijn over dit transport.
Met wat hulp van Delpher hebben we gelukkig wat meer ontdekt over de gebeurtenissen in december 1917 (helaas ook niet meer over de gebeurtenis in de zomer van 1917).
Op 1 december 1917 kreeg een Duits verkenningsvliegtuig rond 12:00 in de middag motorpech boven Noord-Brabant. Hierdoor moest het vliegtuig noodgedwongen landen. Dat gebeurde op 1 december tussen Zesgehuchten en Geldrop achter de groentefabriek van Sprengers. De krant “De Standaard” meldt op 3 december 1917 dat het vliegtuig bij de (Belgische) grens was beschoten. Het vliegtuig zou gemerkt zijn E. 2560, een tweedekker en in 1907 gebouwd. Deze krant spreekt over één inzittende, een korporaal-vlieger, maar even verder in het artikel wordt over een sergeant-vlieger gesproken.
Een dag later lijkt het Eindhovensch dagblad hier duidelijkheid over te geven, in het vliegtuig zat slechts 1 persoon. Een korporaal (naam is niet bekend). In de buurt van waar het vliegtuig landde was een aantal militaire wielrijders aan het voetballen (Frits Gerdessen vult aan: 8e Comp. Wielrijders van de IVe Divisie). Zij hebben het vliegtuig en de piloot snel veilig gesteld.
Onderstaande afbeelding is gevonden in de beeldbank van het NIMH en komt uit het tijdschrift “Het Vliegveld”, als type staat hier Rumpler C.I 2560/17 genoemd.
In het vliegtuig werden onder andere een machinegeweer, kaarten, een revolver en munitie aangetroffen. Het vliegtuig zou ’ter interneering’ naar Soesterberg worden gebracht vermeldden de kranten. Natuurlijk ging het nieuws als een lopend vuurtje door de omgeving en kwamen er veel nieuwsgierige mensen naar het Duitse vliegtuig kijken. Dat was vast geen alledaags schouwspel.
Het vliegtuig werd al snel gedemonteerd en op transport gesteld om naar Soesterberg te worden gebracht op een aantal militaire vrachtwagens. Dit werd op 4 december gemeld door de Provinciale Noordbrabantsche en ’s Hertogenbossche courant. Aannemelijk is dus dat dat al op 3 december gedaan is. De route van het transport liep via Keizersveer en Gorinchem naar Soesterberg. Ongeveer zoals op onderstaande kaart.
Op 4 december was het transport met de Rumpler C.I 2560/17 dus in Gorinchem en stond het enige tijd opgesteld op de Grote Markt in Gorinchem. Het is zeer aannemelijk dat toen ook foto’s gemaakt zijn net als een aantal maanden eerder in de Arkelstraat. Dat is dus niet deze foto.
Door de stad
Uit dit archiefstuk uit het Regionaal Archief Gorinchem blijkt dat de route door de stad via de Appeldijk liep. En met het transport liep niet altijd alles geheel vlekkeloos. Een stoeppaaltje zou op 11 mei 1917 beschadigd zijn geraakt op de Appeldijk B 213 (tegenwoordig huisnummer 13). De wagens met aanhanger reden dus via deze weg vanaf het Sleeuwijkse Veer dat Buiten de Waterpoort aankwam.
De verdere briefwisseling met Soesterberg is ook in het archief aanwezig en met getuigenverklaringen van Bastiaan Pieter Verhoef uit de Tinnegietersteeg en de kapitein van het Sleeuwijksche veer werd vastgesteld dat de palen door het militair transport waren stuk gereden en dat het veer een militaire auto met aanhanger (kenteken L1382) overgezet had, deze had dus de aanrijding veroorzaakt.
Hendrika Huberta van Andel zou schadeloos gesteld worden door gemeente Soesterberg voor de 2 stuk gereden stoeppalen. Appeldijk 13 heeft nog steeds een aantal stoeppalen, misschien is aan de palen voor het pand nog wel te zien welke in 1917 beschadigd zijn geraakt.
Over het Rumpler C.I vliegtuig
De Rumpler C.I was een tweepersoons tweedekker verkenner (C-type), ontworpen in 1915 met een 160 PS Benz motor. Er zijn tot en met het eind van de Eerste Wereldoorlog duizenden van gebouwd. Het eerste door Rumpler geleverde C-type (C.I), met Bestelnummer 2560/17. Het was in licentie gebouwd door de Märkische Flugzeug-Werke G.m.b.H. te Golm-in-der-Mark. De Rumpler Flugzeug-Werke G.m.b.H. bevonden zich bij het vliegveld Johannisthal bij Berlijn.
Het typenummer (C.I) werd toegekend bij bestelling door de Inspektion der Fliegertruppe. Voor de liefhebbers, de technische specificaties van het vliegtuigtype zijn via deze link te bekijken.
Nog even terug naar de foto van de Arkelstraat
Helaas hebben we dus nog niet met zekerheid vast kunnen stellen welk vliegtuig we hier op de foto zien. Aangezien dit in de Arkelstraat is en de route in noordelijke richting vervolgd werd, zal het transport de stad weer verlaten, verder richting Soesterberg.
In de zomermaanden van dat jaar zijn wel een aantal vliegtuigen in Nederland neergekomen die mogelijk via Gorinchem naar Soesterberg zijn getransporteerd. We kregen wat hulp op dit vlak van luchtvaarthistoricus Frits Gerdessen. Een aantal kwam neer in Zeeland (14 juni, 20 juli, 22 juli, 29 juli, 18 augustus, 19 september, 28 september, 29 september) en eentje in Noord-Brabant of Limburg (7 juli).
Misschien vinden we nog nieuwe bronnen die het verhaal verder kunnen vertellen bij deze foto en … wie weet vinden we ooit nog een foto van de Rumpler C.I 2560/17 die opgesteld staat op de Gorcumse Grote Markt op 4 december 1917.
–Barry van Baalen
Met dank aan Frits Gerdessen, René van Dijk
- Frits Gerdessen, Nico Gelderhof – De interneringen van vliegtuigen tijdens De Groote Oorlog (Uitgave Geromij 2016)
- Online krantenarchief Regionaal Archief Gorinchem
- Nieuwe Gorinchemsche Courant 06-12-1917
- Delpher krantenarchief, periode 01-12-1917 – 07-12-1917
- Beeldbank NIMH