In het jaar 1787 was stadhouder Willem V van Oranje-Nassau het gezag ontnomen door de patriotten in het land. De patriotten streden voor een meer democratisch stelsel en wilden de absolute macht van de stadhouder inperken. Een groot deel van het land was reeds onder bestuur van de patriotten, Willem V was met zijn gezin al naar Nijmegen gevlucht om snel naar Pruisen te kunnen vluchten wanneer het te heet zou worden onder zijn voeten. Ook hier in Gorinchem krijgen de democratische patriotten steeds meer macht, op 29 augustus zetten ze een deel van de vroedschap (het bestuur van de stad) af. Natuurlijk wilde Willem V graag de macht terug, om dit te realiseren vroeg hij hulp aan de Pruisen (zijn vrouw Wilhelmina was de zus van Frederik Willem II, de koning van Pruisen, dat kwam niet slecht van pas). Koning Frederik Willem II stuurde in september 1787 hierop een leger van zo’n 20.000 man om Willem V weer aan de macht te krijgen in den landen.
Kolonel Alexander Philip van der Capellen, commandant van het regiment cavalerie van Famars in dienst van de provincie Holland, krijgt op 13 september 1787 het opperbevel over de stad Gorinchem. Van der Capellen had eerst een tijd als onder andere kamerheer voor stadhouder Willem gewerkt, in de loop de jaren nam het vertrouwen in hem af en uiteindelijk geeft Willem in 1783 de opdracht om van der Capellen van het hof te verwijderen omdat hij banden zou onderhouden met de patriotten, wiens kant hij later koos, nadat hij ontslagen was uit dienst van Willem V.
Van der Capellen accepteert het bevel over de stad om 10 uur ’s avonds. Veel burgers in de stad voelen de spanningen oplopen en ontvluchten de volgende dag de stad (onder andere naar Gouda).
Drie dagen later, op maandagmorgen 17 september, barst het geweld los in Gorinchem. Om zes uur ’s morgens starten de Pruisische troepen onder bevel van Baron van Romberg de aanval op de stad vanuit het nabij gelegen Dalem. Van der Capellen is net geïnformeerd door zijn troepen dat de vijand ‘zich ten Daalem vertoonde’ en de bommen vlogen hem al om de oren, dit is te lezen in de Memorie van Alexander Philip van der Capellen waarin hij verslag uitbrengt:
Van Capellen was in korte tijd (3 dagen) niet in staat geweest om de verdediging voldoende op orde te brengen. De stad werd van de kant van de Dalemsedijk bestookt. De bombardementen gingen door, ook nadat van der Capellen orders gegeven had om terug te vuren. Hierop stuurde hij onder-majoor van der Pijll met een tamboer richting de Pruisen om te vragen wat ze wilden. Als antwoord kwam terug dat de stad binnen een half uur op zou worden geëist. Met dat antwoord van de Pruisen was van der Capellen niet tevreden (zo schrijft hij in zijn memorie) en stuurde van der Pijll terug, hij wilde de commandant van de Pruisen in persoon spreken.
Inmiddels waren al 44 schoten op de stad afgevuurd (volgens bovenstaande beschrijving was de schade aan de stad al aanzienlijk) en werd een wit vaandel op de stadstoren gehesen. De Pruisen staakten hierop het vuur. Van der Capellen volgde zijn onder-majoor en ging ter paard de Dalempoort uit. Daar ontmoette hij de bevelhebber van de Pruisen, kolonel Romberg. Er volgde een onderhandeling, een capitulatie en uiteindelijk werd de burgerij (grotendeels) gespaard. Rond 8 uur ’s morgens werd de stad door de Pruisen ingenomen. Voor de inwoners van de stad schijnt het een bevrijding geweest te zijn. De Pruisen werden verwelkomd onder kreten als ‘vivat Oranje!’.
Van der Capellen en zijn garnizoen werden vervolgens ontwapend. Een deel van zijn garnizoen was reeds gevlucht via de Kanselpoort, toch werden nog 98 man krijgsgevangen genomen, waaronder van der Capellen. Hij werd onder escorte afgevoerd naar Meerkerk, hierna werd hij naar Wesel gebracht, waar hij als een misdadiger behandeld zou zijn. Niet veel later werd hij vrijgelaten en is hij in Utrecht beland, waar hij in december 1787 is overleden.
Op onderstaande kaart van Gorinchem (deze geeft een wat vertekend beeld van de stad) zijn de stellingen van de Pruisen (ten oosten van de stad) goed zichtbaar net als het schootsveld van de stellingen op het oostelijk deel van de stad. Verder is er nog een bijzonder detail te zien op deze kaart; een Redan op de Middenwaard.
In de periode die volgde werden inwoners in de stad financieel gecompenseerd voor geleden schade en het te kost geven van inwonende Pruisische militie.
Een half jaar na de bevrijding van de stad, op 8 maart 1788 is er groot feest in de stad ter ere van WIllem V. W.F. Emck schrijft het volgende over deze datum “Algemene illuminatie der stad, ter gelegenheid van den verjaardag van den Prins-Stadhouder en diens herstelling in zijne waardigheid.”.
Eind goed, al goed (voor Gorinchem)…..
Voor wie meer wil weten over Alexander Philip van der Capellen is het boek “Alexander Philip van der Capellen (1745-1787)” van Jacques Baartmans meer dan de moeite waard. ISBN: 9789087045067
Op 12 september 2016 heeft Jacques Baartmans (auteur van het boek) voor de historische vereniging Oud Gorcum een lezing gegeven over Alexander Philip van der Capellen in theater Peeriscoop te Gorinchem.
Bronnen:
– Wikipedia
– Archiefstukken Regionaal Archief Gorinchem
– Kroniek van Gorinchem (W.F. Emck)
– Geschiedenis van den veldtogt der Pruissen in Holland
– Memorie van Alexander Philip van der Capellen (1787)
– Alexander Philip van der Capellen (1745-1787): de tragische lotgevallen van een dienaar van Prins WIllem V (Jacques Baartmans)
Leestip:
Er is ook nog een leuk jeugdboek over de gebeurtenissen in 1787 in Gorinchem. Geschreven door H. te Merwe in 1925.