Antwerpen 1572, met de z.g. Spaanse omwalling.
Antwerpen was aan het begin van de 80-jarige oorlog een belangrijke stad en sterke vesting met een gebastioneerde omwalling en een Citadel (linksonder). De Citadel fungeerde als dwangburcht van het Spaanse bewind.
De fortenring rond Antwerpen
Na de Belgische onafhankelijkheid in 1830 werd er nagedacht over de verdediging. Dat viel niet mee, want België heeft aan drie zijden lange grenzen en is dus eigenlijk onverdedigbaar.
Men besluit om een groot deel van het land te verdedigen door het aanleggen van drie z.g. Verschanste Kampen; Namen, Luik en Antwerpen. Een Verschanst Kamp bestaat uit een vestingstad, met daaromheen een wijde boog van forten, waarbinnen zich militaire infrastructuur bevindt, zoals kazernes en opslagenplaatsen, verbonden door militaire wegen en (smal)spoorwegen. Hierbinnen kon het veldleger zich uiteindelijk terugtrekken, hergroeperen en eventueel uitvallen doen.
Rond Antwerpen werd tussen 1859 en 1864 de z.g. Groote of Brialmont Omwalling gebouwd, bestaande uit een vestingwal voorzien van 9 poorten en 6 schansen. Deze omwalling kwam op 2km afstand van de Spaanse Omwalling, die werd gesloopt. Vooruitgeschoven voor de Groote Omwalling, op ca, 2,5km tot 4,5km ervoor, werden 8 Brialmont forten gebouwd. De forten werden zo genoemd omdat het een ontwerp was van de Belgische vestingbouwkundige kapitein Brialmont.
Tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871, bleek echter, dat de Duitse kanonnen wel 7km ver konden schieten. De Groote Omwalling en de Brialmont forten lagen dus te dichtbij, om Antwerpen in de nabije toekomst van een artilleriebombardement te kunnen vrijwaren.
Tussen 1877 en 1905 vult men de verdediging nog aan en bouwt een aantal forten op grotere afstand. Echter tussen 1909 en 1914 (start 1e Wereldoorlog) bouwt men nog een aantal betonnen pantserforten, waarvan de meesten nog net op tijd gereedkomen en andere snel provisorisch worden afgemaakt. Daarmee is een nieuwe fortenring op 20km afstand van Antwerpen ontstaan. Antwerpen wordt beschouwd als een onneembare vesting.
Echter de Oostenrijkers en Duitsers hebben intussen gigantische mortieren ontwikkeld, waarvan de granaten (van soms bijna 1500kg), de moderne pantserforten van Trasbeton en pantserstaal, weten te doorslaan, wat uiteindelijk leidt tot de val van Antwerpen.
Wij hebben met een gezelschap van acht personen fort 2 t/m 4 en fort 8 bezocht van de Brialmont fortenring.
Een Brialmontfort is voor Nederlandse begrippen een zeer groot fort, qua oppervlakte ca. 4 voetbalvelden groot. Het heeft bakstenen “bomvrije” gebouwen, voorzien van gronddekking. Niet in vestingtermen gesproken, is de voorzijde recht met een kleine punt, de zijkanten en de achterzijde schuin met een grote punt. Het bestaat uit een buitenfort en een binnenfort. Wanneer de vijand over de hoofdwal is weten te komen, kan de fortbezetting zich terugtrekken in het binnenfort en dit dan weer verdedigen. Dit heet in vestingtermen een Reduit.
Om het buitenfort ligt een natte gracht met Bedekte weg en Glacis. Het buitenfort heeft een hoge aarden vestingwal, waarop het hoofdgeschut in veldstellingen (Batterijen met Traversen) werd opgesteld. Daar bevinden zich ook kanonremises, soms in de traversen verwerkt (Holtraversen). Het doel van het hoofdgeschut was, om in het gebied voor de forten, de vijand op afstand te houden en het gebied tussen de forten te bestrijken, zodat er een aaneengesloten linie van “ondoorschrijdbaar vuur” gevormd werd.
Het fort heeft ook een nabijverdediging door lage geschutsopstellingen, welke de gracht rondom geheel bestrijken. De punt aan de voorzijde bevat een (dubbele) Caponnière, welke met de daarin opgestelde kanonnen de gracht naar weerszijden, langs de voorzijde van het fort bestrijkt. Dan is er links en rechts, laag in de hoofdwal een halve Caponnière gebouwd. Deze Caponnières bestrijken de gracht langs de Flanken (linker- en rechterzijde) van het fort.
Dan is er aan weerszijden van de grote punt aan de achterzijde van het fort nog een z.g. Lage Batterij. De hier opgestelde kanonnen bestrijken de gracht naar twee zijden. De achterzijde van het fort naar links en naar rechts en langs de grote punt naar achteren.
De toegang tot het fort, aan de achterzijde. Hier is aan weerszijden een ruimte voor de wacht.
De deur op de achtergrond is het begin van de Poterne door de hoofdwal naar de droge gracht van het Reduit.
Het binnenterrein van een fort heet in vestingtermen het Tèrreplein. Links in de voorhoek, aan de binnenzijde van de hoofdwal, is de gevel te zien van een bomvrij gebouw. De grote deur is het begin van de lange gang (Poterne) naar de kanonopstellingen van de Halve Caponnière in de linkerflank van het fort. Die gang is zo groot, dat de kanonnen, getrokken door paarden in de Halve Caponnière gebracht konden worden.
In het midden in de hoofdwal een bomvrije kazerne. Vanuit deze kazerne gaat een Poterne recht door de kazerne en de hoofdwal heen naar de Caponnière aan de voorzijde van het fort. Zo’n Caponnière wordt dan ook wel Frontcaponnière genoemd.
Rechts zien we achter de bomen het bomvrije gebouw met de toegang tot de Poterne naar de Halve Caponnière in de rechterflank van het fort.
Dit is de linker Lage Batterij, die bestaat uit een serie Haxo kazematten, genoemd naar de bedenker van dit soort kazemat; de Franse generaal Haxo. Deze stammen uit de tijd, dat men naar meer beschutting zocht voor het opstellen van geschut. Door de open achterzijde kan er makkelijk geschut in- en uitgereden worden en heeft men minder last van de kruitdampen, tijdens het schieten.
Deze Haxo kazematten zijn voorzien van doorgangen naar elkaar en in de linkerhoek tussen de haaks op elkaar staande naar de flank en naar de en achterzijde gerichte kazematten, is een buskruit opslagkamer.
Vanaf de ingang aan de achterzijde van het fort, lopen we nu rechtdoor de Poterne onderdoor de hoofdwal in, naar de droge gracht van het Reduit.
We staan hier in de droge gracht aan de rechterzijde van het Reduit (binnenfort) en kijken tegen de muur aan, waar het Reduit breder wordt. Links zien we de Escarp muur van de droge gracht, oftewel het Reduit. Rechts zien we de Contrescarp muur van de droge gracht. Deze is hier dus rondom ook voorzien van bomvrije ruimten met schietgaten. Hierdoor kon de droge gracht dus van alle zijden bestreken worden met vuur uit handwapens.
Een plattegrond van het Reduit. Hierop is ook te zien dat hiervan goed gebruik gemaakt wordt door vele diverse verenigingen. Dit geldt ook voor de gebouwen van het buitenfort. Alles heeft een herbestemming.
De rondgaande hoofdgang hier op de foto, is in lichtgeel aangegeven op de plattegrond. Deze gang vormt nu een soort openbare “winkelgallerij” van verenigingen. Het hele buitenfort is ook openbaar terrein en in gebruik als park. In het fort zijn gehuisvest: gemeentewerf, verenigingen, restaurants en openbare (gedeeltelijk overdekte) feestvoorzieningen. Zo worden de meeste forten nu weer druk gebruikt. Ze zijn dan ook een groene oase temidden van de hier direct aangrenzende woonwijken. Opvallend is, dat er geen grafitty of andere vormen van vandalisme zichtbaar zijn op de druk in gebruik zijnde forten.
Tot zover dit korte verslag van een leuke dag vestingwerken kijken.
Dit was een uitje van een groepje Zeeuwse radioamateur, Landrover en fortificatie liefhebbers.
Maar wie belangstelling heeft om met de Werkgroep Vesting Gorinchem dergelijke bezoeken aan voornamelijk Nederlandse verdedigingswerken mee te maken, kan zich als belangstellende aanmelden op vestinggorinchem@xs4all.nl.